Kâtib Çelebi

Kâtib Çelebi

Avrupalylar arasynda Hacy Kalfa ismiyle me?hur olan Kâtib Çelebi (1608-1657), 17. yüzyyl Osmanly Türkiye'sinin en seçkin dü?ünülerindendir. Co?rafya, tarih, bibliyografya gibi bilim dallarynda de?erli eserler vermi? olan bilgimiz, o dönemlerde bir hayli ihmal edilmi? olan bilimleri savunmasy ve co?rafyaya ili?kin kitaplarynda Batyly co?rafyacylar tarafyndan elde edilmi? ola bulgulara yer vermesi nedeniyle Türkiye'deki bilim Rönesans'ynyn müjdecisi olarak benimsenmektedir.

Düzenli bir medrese e?itimi görmeyen ama kendi kendisini yeti?tiren Kâtib Çelebi, Do?u ve Baty kaynaklaryndan yararlanarak Cihânnümâ adyny verdi?i oldukça hacimli bir co?rafya kitaby hazyrlamy?tyr. Tasvirî co?rafya ile ilgili olan bu eserinin giri?inde, co?rafyanyn çok yararly bir bilim oldu?unu ve bu bilim sayesinde herhangi bir kimsenin, hiçbir yere gitmeden, Dünya'yy devreden seyyahlar gibi her yeri dola?yp görme olana?yna kavu?abilece?ini söylemektedir. Kitapta, Batlamyus'un ve önceki Müslüman co?rafyacylaryn tesiriyle bilinen Dünya yedi iklime ayrylmy? ve her iklimdeki memleketler co?rafî, siyasî, idarî, dinî, ilmî ve ticarî yönden tanytylmy?tyr. Amerika'yy ke?feden Kristof Colomb (1451-1506) ile ilk kez Dünya'ynyn çevresini dola?an Fedinand Magellan'yn (1480-1521) ke?if gezilerinin de anlatyldy?y bu eserde, bir Dünya haritasynyn dy?ynda çok sayyda yerel haritalara da ye verilmi?tir. Haritalaryn üzerine enlem ve boylam çizgilerinin çizilmi? oldu?u görülmektedir. Ancak Copenicus'tan yakla?yk bir asyr sonra ölmesine ve Cihânnümâ'yy yazarken Baty kaynaklaryndan da bolca yararlanmy? olmasyna ra?men, Güne? merkezli gök sisteminden habersiz görünmesi ve hala Batlamyus'un Yer mekezli sisteminden bahsetmesi ?a?yrtycydyr.

Kâtib Çelebi, Ybn Haldûn'un (1332-1406) tarih ve toplum felsefesinden etkilenmi?tir. Ona göre, toplumlar typky insanlar gibi do?ar, büyür ve ölürler. Bu sondan kurtulmalary mümkün de?ildir, ama bilgi ve basiretle alynacak isabetli tedbirler sayesinde bu geli?im safhalaryny uzatmak ve daha ahenkli bir ?ekilde geçmelerini temin etmek mümkündür.

Zamanyndaki tutuculu?a cesaretle kar?y çykan ve yeri geldikçe bilimin toplumsal hayattaki önemine i?aret eden Kâtib Çelebi'ye göre, Yslâm dini, bilimleri reddetmez. Yslâmiyet'in ilk dönemlerinde Müslümanlar Kur'an ve sünnete sarylmy?, dinin temel kurallary iyice yerle?ip sa?lamca kökle?meden, ba?ka bilimlerle u?ra?mayy uygun görmemi?lerdi. Bu gerçekle?tikten sonra, nesnelerin hakikatine ili?kin olan bilimleri ö?renmek önemlidir denilerek, Emevîler ve Abbasîler döneminde bu konularla ilgili olan eserler Arapça'ya çevrilmi? ve her asyrda bu kitaplar okunmu? ve okutulmu?tur. Fakat Fatih Sultan Mehmed'den sonra, Yslâmiyet'in ilk dönemleri için söz konusu olan bu yasaklamaya ili?kin rivayetleri i?iten bir sürü bo? kafaly kimseler, meselenin aslyny dü?ünüp ta?ynmadan, bilimleri red ve inkar etmi?ler ve bunun neticesinde Anadolu'daki bilim pazaryna kytlyk girmi?tir. Halbuki Kâtib Çelebi'ye göre, bilimden kimseye zarar gelmez ve bu nedenle bilimleri ö?rernmek için elden geldi?ince çabalamak gerekir. Bilimleri reddedenler onlaryn yararlaryndan mahrum kalacaktyr.