Bilim Tarihi

Katedral rahibi olan Kopernik, Italya’daki üniversite ögrenimi boyunca ülkenin bilimsel yükselisinden etkilenmis, bagimsiz düsünceli bir karakter edinmisti. Çesitli astronom ve matematikçilerle iliskiye geçip, ilk astronomik gözlemlerini 24 yasinda yapmistir. Ilk bastaorta çag dünya görüsüne karsi çikma amacinda olmayan Kopernik, henüz 31 yasindayken çok ender gerçeklesen gezegenlerin bir siraya dizilmesi olayini gözlemistir. Gezegenlerin konumunun Batlamyus modeline göre birkaç derece farkli oldugunu bulmustur. Kendisi, MÖ 250 yili civarlarinda yasamis Aristarcus adli bir düsünürün evrenin merkezinde günesin olmasi gerektigini söyledigini biliyordu. Bunun üzerine Kopernik, Günes’i merkeze koyarak Dünya da dahil olmak üzere diger bütün gezegenlerin Günes etrafinda dolandigi düsünülürse eger, Günes Sistemi’nin daha basitlestirilebilecegini ve gezegen konumlarinin daha büyük bir dogrulukla bulunabilecegini gösterdi.
alıntı
1512 yilinda bu tezini duyurdugu kisa bir açiklama olan Commentariolus’u yayinladi: Günes, Günes Sistemi’nin merkezindedir, gezegenler onun etrafinda dolanir ve yildizlar çok uzaktadir.

Kopernik’in bu açiklamasi bazi kesimlerde sok yaratti, çünkü kutsal kitaplarda Isa’nin evrenin merkezine geldigi yaziyordu. Merkez tanim geregi “Etrafinda dönülendir.” Dünyanin Günes etrafinda dönmesi su anlama gelir; “Dünya merkez degil Günes merkezdir.” Skolastikçilerin mantigina göre de, “Dünya evrenin merkezi degilse ve Isa evrenin merkezine geldiyse, Isa Dünyaya gelmemistir!” Karsilastigi tepki Kopernik’in uzun yillar çalismalarini yayinlamayi ertelemesine neden olmustur. Ilerleyen yillarda arkadaslarinin cesaretlendirmesiyle Commentariolus’un kapsamini genisleterek yayinladi ve hizla yayildi. Yasaminin son yillarinda bütün çalismalarini “On Revolutions” isimli eserinde topladi (1543). Bu kitapta Günes Sistemi ile ilgili her türlü fikrini dile getirdi, çünkü yaslanmisti ve kaybedecegi çok sey olmadigini düsünüyordu, kitabinda geçen kendi sözlerine bir bakalim: “Bütün yörüngeler Günes’i merkez almislardir, bu yüzden evrenin merkezinde Günes vardir.”, “Neden kendimizi, Dünya’nin hareket ettigini düsünmekten alikoyuyoruz da sinirli veya sinirsiz tüm evrenin döndügünü düsünüyoruz?”, yine ayni eserin baska bir kisminda “ ... Bu nedenle Dünyanin merkezi Ay’in yörünge merkezidir. Diger gezegenler evrenin merkezi olan Günesin etrafinda büyük daireler çizerek dolanmaktadir. Böylece Günes’in görünür hareketi Dünyanin dolanimi ile daha iyi açiklanabilmektedir.” Bunlar skolastikçileri çilgina çeviren sözlerin sadece bir kaçini olusturmaktadir. Gezegenlerle ilgili olarak ta sunlari yazmistir: “ Venüs ve Merkür, Günes etrafinda dolanirlar ve yörüngeleri Günes’ten çok uzakta degildir... Bu kurama göre Merkür’ün yörüngesi Venüs’ünkinden içeride olmalidir. Eger bu varsayimdan yola çikarsak, ayni merkezli disa dogru büyüyen yörüngeler üzerinde Mars,Jüpiter ve Satürn’le karsilasiriz... onlarin düzenli hareketlerini görmemiz olanaksizdir. Bu durum onlarin merkezinde Günes olmasini yeter derecede saglar.” Kopernik’e göre en dista da yildiz küre vardi ve sabit durmaktaydi. Dünyanin kendisinin dönmesi sonucunda da yildizlari hareket ediyormus gibi gördügümüzü yazmistir. Aritoteles’in ve Batlamyus’un dönen küreleri yerine dönen bir Dünya önermesi, gerçekten de sonuçlari açisindan büyük önem tasiyan köklü degisimlerin öncüsü niteligindedir. Kopernik evren modeli Merkür’le Venüs’ün Günesten neden çok fazla uzaklasamadigini ve gezegenlerin gökyüzünde ileri gidip sonra durup aksi yöne gitmesini açiklamakta çok basarili olmustur; ancak modelin hala bir kusuru vardi, o da, daha önceki modellerin etkisinde kalip yörüngeleri kusursuz daireler olarak kabul etmesidir. Bu sorun Tycho ve ardindan Kepler’in çalismalariyla ortadan kaldirildi.

Kopernik’in çalismalari bir devrimin baslangiciydi ancak iddialarini ispatlamis degildi. Bir katedralde papaz oldugundan gözlemlere çok fazla zaman ayiramiyordu. Bundan dolayi elinde çok fazla gözlemsel veri yoktu, ve elindeki verileri çok olsaydi bile, degerlendirme yapmasi için gerekli olan matematiksel yöntem Newton döneminde bulunmustu. Mercek Kopernik’ten yaklasik yüzyil sonra kullanilmaya baslandigindan gözlemlerini çiplak gözle yapmisti. Tüm bu sartlar içerisinde Kopernik’in bir de din adami oldugu düsünülürse çalismalariyla hem kendisiyle hem de meslektaslariyla yüz yüze gelme pahasina Orta Çag Avrupa’sinin uykudan kalkmasi için çanlarin çalmaya baslamasina neden olmustur. Kopernik’in Commentariolus’un basilmis halini gördükten birkaç saat sonra öldügü, hatta basilmis halini hiçbir zaman göremedigi söylenir. Ölümünden sonra, “O n Revolutions”un matbaacisi kitabin basligini genisleterek “On the Revolutions of Celestial Orbs” olarak degistirince ortalik iyice alevlendi. Içine yazdigi önsözde de Kopernik’in modelinin gezegen hareketlerini açiklamada en iyi model oldugunu ve fiziksel gerçeklerin yadsinamayacagini, inançlarin gözden geçirilmesi gerektigini yazmistir. Bunun üzerine aldigi tepkiyi tahmin etmek pek zor olmasa gerek. Protestan kilisesinin kurucusu Martin Luther Kopernik’in çalismalarinin sert bir dille elestirmistir: “Bu budala, astronomi bilimini alt üst etme sevdasindadir oysa kutsal kitap arzin degil günesin döndügünü bize bildirmistir... Bir yeni yetme astrologa halk kulak versin olacak is mi?” Ancak Katolik kilisesi belki Kopernik de Katolik bir din adami oldugundan çok sert çikislarini Galileo’ya kadar saklamistir.

Kopernik’in çalismalariyla ilgili olarak su saptamasini yapiyor saygin bir bilim tarihçisi: “-Dünya hareket ediyor.- Kisa bir sürede inançla aklin, aklin yanilmazligiyla gelenege körü körüne bagimlilik arasinda asilmaz bir engel meydana getiren tez oldu ve birkaç yüzyillik kavga sonunda, bu konuda kesin olarak bilimin zaferinin kabul edilmesi gerektigi anlasilinca, bu zaferin sonucu çok büyük oldu. Bilimin, adeta bir mucizeyle, o zamana kadar hareketsiz bir durumda bulunan dünyayi gerçekten harekete geçirmis oldugu söylenebilir.” Bu saptamasini burada almak çok yerindedir ve ekleyecek bir sey oldugunu sanmiyorum.

Kopernik’in öldügü yil adeta devrimi kaldigi yerden alip devam ettirmek için dünyaya geldi, Thomas Digges. Popüler eseri olan “A Perfit Description of the Caelestiall Orbes” 1576 yilinda yayinlandi. Bu eserinde Kopernik evren modeline en dis küreyi kaldirarak ve yildizlari sinirsiz bir ortama dagitarak katkida bulundu. Kopernik’ten 30 yil, sanayi devriminden 200 yil kadar önce günes merkezli evren modeli en dis kabugunu atmisti. Bu yeni görüslerin ilk ve en kararli yandaslarindan biri olan Londrali Giordano Bruno (1548-1600) sinirsiz bir evren modelinin mantiksal sonucuna dikkat çekti: “Evrende bir küre ve merkez yoktur, fakat merkez her yerdedir.” Bu söz atomcu filozof ve sair olan Lukretius’un sözleriyle özdeslesmekteydi. Atomcu düsünürlere göre, yaratilmamis, yok olmayan, degismeyen varlik özdeksel (maddesel) atomdur. Bu düsünce doga bilimlerinin dogusunu saglamistir da denebilecek bir görüstür, Rönesans’ta da etkileri görülen bu düsünce sistemi Aristocu skolâstige karsi, atomculugun getirdigi mekanik dünya görüsünü savunmustur. Bu anlayisa göre evren yoktan var edilmemisti, atomlarla ve hareketleriyle meydana gelmisti. Bir çok merkez varsa ve evren atomlarin hareketiyle olustuysa eger bizim gibi canlilarin oldugu sayisiz baska günes sistemleri olabilirdi. Bunlarin etrafinda da gezegenler, bu gezegenlerde de bizim gibi canlilar olabilirdi.

Bu düsünceler üzerine, merkezde bulundugundan dolayi bir özelligi oldugunu düsünen ve bununla onur duyan skolastikçiler, yeterince yumusak karar, ölümünü çileden çiktilar. Neticesinde Bruno’nun yasami bir trajediye dönüstü. Düsünceleri zamanina göre çok uçlarda geziyordu, Katolik inancini alaya almasi ve fikirlerinden ödün vermeden savunmasina devam etmesi hayatinin son yedi yilini kilisenin cezaevinde geçirmesine, iskence edilmesine ve son olarak “Olanakli oldugu kadar yumusak bir ceza verilmesi ve kan dökülmemesi...” kararinin verilmesine neden olmustu. Hakkinda isterken kan dökülmemesi, kaziga baglanarak yakilmasi anlamina geliyordu. Bu çok aci ölüm karari açiklandiginda su sözleri haykirmistir: BU KARARI ALIRKEN SIZLER , BELKI ONU BENIM SIMDI ISITTIGIMDE DUYDUGUM KORKUDAN ÇOK DAHA FAZLA BIR KORKU IÇINDESINIZ. Evet, gerçekten de Skolastikçiler bilimin baskaldirisindan korkmaya baslamisti ve bir seyler yapilmaliydi. Bilimin kendilerine karsi açik bir tehdit olusturdugu ortadaydi ve bilimi üretenleri öldürerek kurtulacaklarini sandilar. Oysa bilim insanlari degisen kosullarin ürünlerinden baska bir sey degildi ve bu kosullari yok edemezlerdi zaten de yapamadilar.

Bruno, astronom degildi ancak siki bir Kopernik devrimcisiydi, mantiksal açidan evren modelinin gelism"esine katkida bulunmustur, ancak astronomi ile ilgili çalismalarindan dolayi degil dinle alay ettiginden dolayi, katledilmistir, tabii alay ederken astronomi ile ilgili düsüncelerini kullanmis oldugunu unutmamak lâzim. Bir Danimarka soylusu olan Tycho Brahe (1546-1601) kraliyetten de yardim alarak Avrupa’da ilk gözlem evini kurmus ve Uraniborg (Sky Castle- Gökyüzü Kalesi) adini vermistir. Daha 16 yasindayken Kopernik’in kullandigi çizelgelerde gezegen konumlarinda hata oldugunu buldu. 25 yasinda gökyüzünde ani bir parlamaya tanik oldu. Bu parlamanin gökyüzünde paralaktik bir kayma göstermediginden atmosfer içindeki bir olay oldugunu düsündü. 30 yasinda bir kuyruklu yildiz gözleyerek bunun da Ay’dan uzak bir cisim oldugunu gösterdi. Ilerleyen yillarinda daha modern bir gözlem evinin daha kurulmasini saglamistir. Zamaninin büyük bir kismini evi haline gelmis gözlemevinde gözlem yaparak geçiriyordu. Çiplak gözle yapilabilecek en iyi gezegen ve yildiz kataloglarini olusturdu. Bu çalismalari sirasinda Kopernik modelini ret edip, dünyayi evrenin merkezine tekrar koymak için bir sebep bulmustu.

Tycho‘ya göre eger dünya günesin etrafinda büyük bir dairesel yörüngede dolaniyorsa, dünya farkli konumlardayken takim yildizlarin sekillerinin paralaks neticesinde degismesi lazimdi. Paralaks ne diye soracak olursaniz kisaca söyle açiklanabilir:Tam önünüzde bir dogru boyunca dizilmis üç agaç olsun, eger siz oldugunuz konumu degistirirseniz görüntü de degisecektir. Mesela biraz saga kayarsaniz, en yakinizdaki agaç sola ortadaki biraz sagda, en uzaginizdaki ise ortadakine göre daha fazla sagda olacak sekilde görüntü degisir. Bu olay siz bu üçlü agaç sistemine ne kadar yakindaysaniz o kadar net olacaktir, yani agaçlara yakinken bir adiminiz görüntüde büyük bir degisime neden olurken, uzaktayken çiplak gözle fark edilemeyecek kadar az olabilir. Tycho, yildizlarin paralaktik kayma göstermemesinin nedenin dünyanin merkezde olmasi oldugunu düsündü. Aslinda birazda tutucu ve Kopernik karsiti olan Tycho’nun öyle düsünmek daha çok isine geldi. O da dünyayi tekrar merkeze tasidi. Ay, Günes’i dünya merkezli yörüngelere koydu. Diger bütün gezegenleri de Günes merkezli yörüngelere yerlestirdi. Tycho yildizlarin çok uzak oldugunu ve insan gözünün o uzakliklardaki bir paralaktik kaymayi algilayamayacagini düsünememisti. Insan gözü yildizlarin seklini ayirt edebilecek kadar gelismemistir, Tycho da çiplak gözle yaptigi bu çalismalar sonucunda yanilmakta haksiz degildir. Ayrica kürelerin olmasina gerek olmadigini, küreler olsaydi eger kuyruklu yildizlar tarafindan zaman içerisinde kirilmis olmalari gerektigini söylemistir.

Ilk bakista geri bir adim gibi görünse de Tcyho’nun çalismalari Kopernik öncesi modelleri alt üst ederek ileriye olan dev bir adimdi. Küreleri kaldirarak, sürekli degisen bir gökyüzü oldugunu göstererek, o güne kadar gelmis inançlarin bir kez daha zorlanmasina neden olmustur. 1601 yilinda kaybettigimiz Tycho, gözlemevini ve bütün gözlem verilerini asistani Kepler’e miras birakir. Gökyüzüne hitaben kullanilan “gök küre, gök kubbe” ifadelerinin yikilmaya yüz tuttugu zaman Tycho ile baslamis yani günümüzden 450 yil kadar önce, ancak bir takim çevreler hala “gök yüzü” yerine “gök kubbe” ve ”gök küre” ifadesini israrla kullanmaya devam ediyorlar. Bu çevreler Bruno’yu , Sivas’ta da ozanlari yakanlarin ta kendisidir. Görüldügü gibi günümüz Türkiye’si ile ortaçag Avrupa’si arasinda zaman ve konum disinda pek fark yok sadece eylemi yapanlarin adi ve maskeleri farkli.

Maceraci ve sarhos bir babayla akil dengesi bozuk bir annenin çocugu ne olur demeyin bir, Kepler olabilir. Dört yasinda geçirdigi çok agir bir çiçek hastaligi görmesini kötülestirmis ve ellerinde sakatliga neden olmustur. Sorunlu bir ailede, zor bir büyüme dönemi geçirmesine ragmen okulda basarili bir ögrenci idi, ve belki de sorunlarla dolu bir hayat onu asiri hayalci bir kisilik kazanmasina neden olmustu. Ilk basta Graz Üniversitesinde astronomi profesörü daha sonra da kraliyet matematikçisi oldu. Daha sonra dinsel çekisme Protestan’larin aleyhine sonuçlaninca Graz’i terk etmek zorunda kaldi ve Prag’a yerlesti. Aslinda bu Kepler’in adina kötü olmamistir. Çünkü Tycho, Kepler’in issiz kaldigini ögrenince yanina iyi bir asistan buldugunu düsünerek, Kepler’i yanina çagirmisti. O günlerde astronomlarin ek kazanç kapisi olan astrologlugu her ne kadar küçümsese de, soylularin yildiz fallarina bakarak geçimini sagliyordu. Bu günde çok sey degismis degil, hala bilim insani yetistirme amacinda olan Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümünde yildiz falina inanan ögrenciler var, bazilari inanmasa da geçim derdinden dolayi bu tür islerle ugrasmak zorunda kalmaktadirlar. Gerçekte Kepler’de yildiz fallarina inanmiyor degildi. Ilk önceleri gökyüzünde müziksel bir uyum olmasi gerektigi ve bunun yaraticinin kafasinda tasarladigi sey oldugu, hatta bunu geometrik olarak ispatlayabilecegi gibi mistik bir duyguya kapilmisti. Bu mistik uyum arayisi, O’nu gezegenler arasinda bir iliski olmasi gerektigi, birbirlerinin hareketlerinde birlik ve uyum olmasi gerektigi fikrine götürmüstü. Tycho’nun yanina yerlestikten sonra bir de yasinin ilerlemesiyle beraber bu tür mistik duygulardan azda olsa uzaklasmaya, olgusal verilere daha bagli olmaya basladi. Tycho’nun yanindaki görevi, gezegen yörüngelerini belirlemekti. Yörüngesini incelemeye basladigi ilk gezegen Mars’ti. Aristoteles’ten kalma kusursuz hareket olan çembersel hareket fikrini, kendi mistik beklentileriyle birlestirince yörüngelerin çembersel olmasi gerektigini düsünüyordu. Ancak Mars’in yörüngesini tüm israrli çalismalarina ragmen bir türlü çembersel bir yörüngeye oturtamiyordu. Çembersel yörüngeyi modeline inaniyordu, O’na göre evren siyah kozmik bir duvarla çevriliydi. Bu da geceleri gök yüzünün neden apaydinlik olmadiginin nedeniydi. Yaratilisa inaniyordu ve 25 yasinda yazdigi “Mysterium Cosmographicum” (Evrenin Gizleri) isimli kitabinda yaratilis aninin MÖ 27 Nisan 3877’de Pazar günü sabah saat on bir olarak verir. Bir çok Protestan kilisesinin Pazar ayinlerine sabah saat on bir de baslamasiyla bir ilgisi olup olmadigi incelemeye deger bir konudur. Hayatinin son yillarina dogru Avusturya’da Protestanlara karsi dis bilemelerin dozu iyice artmisti. Baski ve yildirmalara dayanamayan Kepler arka arkaya iki sehre daha göç etti, zaten çok saglam olmayan vücudu zor sartlara ve baskilara daha çok dayanamayip 1630 yilinda pes etti. Astronominin en temel üç yasasi Keplerin var olduguna inandigi gizemli ahengi hayati boyunca arama çabalarinin yan ürünüdür de diyebiliriz. Inanci pesinden kosarken çok önemli temeller atmistir Kepler, günümüz popüler bilim adamlarindan Stephen Hawking’te benzer bir yolda mi diye sormak istiyorum kendi kendime. Geçmise yolculuktan, bunun mümkün olabilecegi ortamlardan söz ediyor kendisi. Acaba bunun temelinde yatan, bilimsel olgular mi yoksa, saglam bir bedene sahip oldugu eski yillara dönebilme duygusunu bastirma çabasi mi? Hepimizin bildigi gibi ALS hastaligina yakalandigindan dolayi tekerlekli sandalyeye bagli, felçli ve konusamiyor. Deneyi köken almis bilimsel metotla ilgisi olmayan bir yöntemle, salt matematiksel denklemleri kullanarak elde edilen seyleri dogada aramak ne kadar dogru? Bu bana, Keplerin inancindan dolayi Mars’in eliptik yörüngesini epey uzun bir süre kabul edememesini çagristiriyor. Ancak Kepler sansliydi çünkü elinde yadsinamaz gerçek veriler vardi, inancini yenmesini sagladi. Peki S. Hawking’in geçmise yolculuk inancini yenmesi için elimizde ne var? Bilim var olan seyi inceler, olup olmadigini bilmedigimiz bir seyin üzerine bilim kurulmaz. Her neyse, biraz güncele degindikten sonra sunu ekleyelim. Keplerin üç yasasi Newton dikkate alincaya dek adeta kitaplarinda gömülü kaldi. Ancak çalismalari öldükten çok sonra olsa da, kendisine “Astronominin Prensi” unvanini kazanmasini saglamistir. Bu arada bilimsel çalismalardan ayri düsünülemeyecek olan felsefi cephede neler oluyordu? Yepyeni bilimsel buluslarin gerek duydugu, daha serbest gelisebilecegi düsünce sistemleri de kendilerini göstermeye ve bu günkü kadar hizli olmasa da hizla yayilmaya baslamisti.

Kronolojik bakimdan Bacon, Descartes’tan önce gelmesine ragmen biz burada, önce Descartes’tan söz etmeyi uygun görüyoruz. Çünkü düsünce sistemi bakimindan, birbirlerine indirgenemeyen iki karsit ilkenin varligini ileri sürerek dini inançlarla bilimsel düsüncenin, idealizmle materyalizmin uzlasamayacagini ve birbirlerine indirgenemeyecegini sistemlestirmesi açisindan F. Bacon’un gerisinde, çaginin ilerisindedir. “Dünya üzerine Inceleme” adini verdigi çalismasini, Galileo’nun mahkum edildigi haberini almasi üzerine yayinlamaktan vazgeçmis olmasi, F. Bacon’unki kadar köklü bir atilim yapamamis olmasinin nedenin büyük bir olasilikla kilise ile bir çatismaya girmekten çekinmis oldugunu gösterir. Kiliseyle net bir zitlasmaya girmek istemese de Fransa’dan kaçip daha özgür bir ortam aradigi Hollanda’da da Protestan kilisesinin ve Aristotelesçilerin sert saldirilariyla karsilasir ve senato su karari verir “... yeni oldugu ve ayrica gençlige eski ve saglam felsefeden yüz çevirttigi için Descartes’in felsefesi yasaklanmistir.” Burada ifade edilmek istenen su olsa gerek “Yeni olandan korkuyoruz,çünkü din dogmalariyla uyuttugumuz halkin uyanmasina, ve yerlerimizden edilmemize izin veremeyiz.” Her neyse, simdi burada, Descartes bizim için neden önemli çünkü O dogmatik anlayisin karsisina her seyden süphe ederek çikmisti. Gelistirmis oldugu “kartezyen yöntem” bilim için çok önemli bir adimdir ve zamaninda tam da gerek duyulan düsünce sistemiydi. Gelisen bilimsel çalismalarla ilgisini anlayabilmek için yönteminin dört ilkesine kisaca deginmek evren ile ilgili fikirlerin gelisimini anlamada büyük fayda saglayacaktir.

* “1. Dogrulugu apaçik bilinmeyen her seyden süphe edecegim” Descartes’in en temel ilkesidir. Duyularimiz yanilabilir, akil yanlis islem yapabilir yada unutabilir, duygularimizla akil çatisabilir bu saglikli bir akil yürütmeyi engelleyebilir; kisaca bilgi kaynaklarimizin hepsinden süphe edebiliriz ama su anda süphe ettigimizden süphe edemeyiz diyerek, her türlü düsünce etkinliginin temeline süpheyi yerlestirir. “Düsünüyorum öyleyse varim!” süphe etmek düsünsel bir eylemse, düsünmem içinde var olmamiz gerekiyorsa, biz varizdir diyor. “Apaçik” derken fikir yürütebilmek içinde dogrulugundan en çok emin olabilecegimiz, bu tür cümleleri kullanmamiz gerektigini söylemek istemektedir. Sonuç ne? O güne kadar gelmis olan tüm kavramlardan süphe edip, tekrar gözden geçirilmesi gerektigi. Bazi kemiklesmisler, inançlar ve fikirler için ne kadar tehlikeli degil mi?

* “2. Inceleyecegim sorunlari, bunlari daha iyi çözümleyecegim tarzda ve mümkün olan en küçük ve çok sayida parçaya ayiracagim.” Burada, dogada bir bütünlük oldugunu, bütünün parçalarinin arasinda nedensel ve zorunlu bir baglanti oldugunu düsünür. Tümdengelimci izler görülmekte yani yukaridan asagi dogru sistematik olarak yapilanmis, organize bir bütün oldugunu düsünmekte. Analizle bu yapinin daha küçük parçalarinin tek tek incelenmesi gerektigini söyler ve sonra 3. ilke devreye girer.

* “3. Bilinmesi en kolay olan nesnelerden baslayarak, en bilesik nesnelere kadar, agir agir ve derece derece yükselerek, düsünceyi düzenle yürütecegim.” Analizle ve tek tek incelenerek ulasilan bilgilerin bir araya getirilmesiyle daha tümel, genis bilgilere ulasilmaya çalisilmasi gerektigini ve var oldugunu kabul ettigi en tümel yapiya ulasilabilecegini söylemekte. Ikinci ile üçüncü ilkeyi daha iyi kavrayabilmek için su örnegi burada vermek yerinde olacaktir.

Bir üçgenin tanimini yapmaya kalkistigimizda kaçinilmaz olarak dogrulardan söz etmek zorundayiz, yani üçgeni analiz ettigimizde daha küçük parçalari olan dogrularin tanimini da yapmamiz gerekiyor. Sentez yaparken de üç dogrunun bir birbirleriyle kesisip kapali bir düzlem olusturduklarinda daha tümel bir yapi olan üçgeni tanimlariz. Tikel yapi dogrular, bunlarin üçü belli bir bagintiya uyarak bir araya geldiginde üçgen dedigimiz geometrik sekil ortaya çikiyor, bu sekil dogruya göre daha tümel bir yapidir. Bir üçgenin tanimini yapmaya kalkistigimizda kaçinilmaz olarak dogrulardan söz etmek zorundayiz, yani üçgeni analiz ettigimizde daha küçük parçalari olan dogrularin tanimini da yapmamiz gerekiyor.

Sentez yaparken de üç dogrunun bir birbirleriyle kesisip kapali bir düzlem olusturduklarinda daha tümel bir yapi olan üçgeni tanimlariz. Tikel yapi dogrular, bunlarin üçü belli bir bagintiya uyarak bir araya geldiginde üçgen dedigimiz geometrik sekil ortaya çikiyor, bu sekil dogruya göre daha tümel bir yapidir. Son ilkesi de önceki üç ilkeyi dogru sekilde kullanip kullanmadigimizi kontrol etmeye yöneliktir.

- “4. Hiçbir seyi noksan birakmadigimdan emin olmak için, her adimda sayim ve genel gözden geçirme yapacagim.” Gerek analiz gerekse sentez yaparken incelemecinin hata yapabilecegi olasiligindan dolayi bütünü olusturan zincirinin kopacagi ve yanlis sonuca gidilebilecegini düsünüp böyle bir ilkeye gerek duymustur. Görüldügü gibi bilimsel çalismalarin düsünsel kismi da kurulmaya baslamaktadir. O güne kadar bilimsel çalismalar daha çok din adamlari tarafindan yürütülmekte ve maddi destek daha çok kiliselerden ve kiliselerle ortak hareket eden aristokratlardan saglanmaktaydi. Ancak yine kiliseye bagli bir okulda egitim gören Descartes bilim ile dini dogmalarin inceleme alanlarini ayirma yoluna yönelmis, böylece bilimi din adamlarinin elinden çikmasi için gerekli olan düsünsel yapiyi getirmisti. Kendisi de materyalist olmayan Descartes Tanri, Ruh ve maddenin birbirlerinden farkli üç temel oldugunu söyleyerek aralarindaki ayrimi belirtmesi açisindan bilimi dinden ayiran çok ciddi bir adimdir. Ona göre Tanri en yetkin ve sonsuz olandir. Ruh düsünce ile, madde ise yer kaplama ile ilgilidir. Kisaca bilimin alani belirlenmeye baslamis, sinirlari belirginlesmeye baslamisti. Descartes’ta determinist, mekanikçi bir uzay anlayisi vardi, yani belli bir sistem içinde, belli bir andaki durumu ve hareketi bilinen nesnenin durumu ve hareketi, yalnizca o anin degil geçmisin ve geleceginde bilgisini verir, görüsündeydi. Yani her hareketin bir nedeni vardi ancak ilk hareket ettirici Tanri idi, Ona göre her sey önceden belirlenmisti belirleyense, Tanri... Buna kadercilik dememiz pek yanlis olmayabilir. Bu gün kullandigimiz, onsuz yapamayacagimiz, bilimsel grafiklerimizi çizmekte kullandigimiz koordinatlar geometrisi de Descartes’in eseridir.

Descartes dini dogmalara karsi çok sert bir tavir almamis olsa da, Onun her seyin temeline “süphe”yi koyarak ve özellikle Tanri,Ruh ve maddenin farkli çalisma alanlari oldugunu söylemesi açisindan çok ciddi bir adim attigini itiraf etmeliyiz. Bilimde engellenemez yükselisin düsünsel evriminin en net ifadelerinden birini Descartes’te görebiliyoruz, ancak düsünsel evrimin getirdigi düsünsel devrimi Francis Bacon yapmistir.

Bu arada Descartes’in pratikte materyalist, teorikte idealist bir filozof oldugunu unutmamak gerekir. “Disimizda bulunan seylerin gerçekliginden süphe etmemiz gerekir. Ancak öte yandan onlarin gerçekten var olduklarini kabul edebiliriz. Çünkü dis dünyanin varligi hakkindaki düsüncemizin kaynagi, Tanri’ dir. Eger dis dünya gerçekten var degilse, Tanri’nin bizi aldatmis olmasi gerekir.” Descartes’in bütün doga biliminin bu sözleri üzerine kurulmus olmasi onun materyalistlerle siddetli bir tartismaya girmesine neden olmustur. Bu açidan bakildiginda, biz bu yazida Descartes’in bilimsel düsüncenin gelinmesindeki katkisini yadsiyamayiz ancak fikirlerini degerlendirme, alip kullanma konusunda materyalizm ve materyalizmin yavrusu olan bilim adina çok dikkatli olunmalidir. Descartes’in temel fikirleri her ne kadar bizden destek görebilecek olsa da inançlari etkisinde kalarak ulastigi sonuçlar son derece tehlikelidir. Çagdasi Francis Bacon materyalist cephede yer alip idealizme ve dogmalara karsi çok iyi savas vermis tümdengelimi ret ederek bilimsel metodun kökeni olan tümevarim felsefesini kurmustur.

Aydin Çubukçu’nun Descartes ve F. Bacon ile ilgili ve kendimce çok iyi buldugum betimlemesiyle baslamak istiyorum: “Skolastik çaglar boyunca, biçime ve otoritelere taninan olaganüstü öncelik ve önem, düsüncenin özgür ve yaratici gelinmesinin üzerine örtülmüs kursun bir örtü gibiydi. Descartes, süphesi ile kursunu agir agir eritmeye çalisirken, F. Bacon, bir vurusta yirtmayi deneyen kisi olarak çikti.”

F. Bacon’un yasadigi dönemde insanlar açliktan ve nedenini bilmedikleri birçok salgin hastaliktan dolayi ölmekteydi, yasam sartlari son derece agirdi. F. Bacon durum karsisindaki çaresizliklerinin nedeninin bilgisizlik oldugunu, kaderle falan ilgisi olmadigini, bir dönemler Hiristiyanlarin önemli bir meziyet saydigi çile çekmenin anlamsiz oldugunu ve bu durumun acilen düzeltilmesi gerektigini düsünüyordu. Ona göre, o günlerde kullanilmakta olan bilgi edinme yöntemi tamamen yanlisti ve dogru bir yöntemle, insanlik bilgi birikimini arttirip daha iyi yasama standartlarina sahip olabilirdi. Bilginin amacinin kutsal kitapta yazanlara kanit bulma çabasindan ziyade “dogaya egemen olmak” oldugunu söylüyordu. Bunun için de olaylarin gerçek nedenlerinin bulunmasi gerekiyordu, buna çok önem veriyordu çünkü Ona göre, gerçek nedenlere bir kere ulasildi mi hastaliklari ve yoksullugu ortadan kaldirmak için dogayi kontrol edebilirdik.

F. Bacon’a göre insanligi refaha götürecek gerçekleri görmemizi engelleyen dört önemli etken vardi. O, bunlara “putlar” adini uygun görmüstü. Körü körüne baglanilmasi istenen ve karsi çikildiginda ceza uygulamasina gidilerek kabul ettirilmeye çalisilan bu putlara karsi savas açmistir. F. Bacon’a göre baslica putlar sunlardi :

Soy Putlari: Tüm insanlarin paylastigi bazi önyargilara verdigi isimdir. Soy putlarinin, insanlarin dogadaki olaylari ve nesneleri kendisine benzeterek açiklamaya çalismasinin bir sonucu oldugunu söyler. Tanrinin insan bedeniyle betimlenmesi, mesela Zeus, Artemis... ve Isa, soy putlarina bir örnektir. Ayrica, F. Bacon’a göre “Günes,ay ve yildizlar” için kullanilan “dogma” ifadesi ve bu nesneler üzerine kurulu olan çesitli efsaneler, amaçsiz yasayamayan insan gibi doganinda bir amaci oldugu yönünde tehlikeli bir düsünceye itiyordu insanlari. Kendine, dogaya oldugundan daha yakin olan insan için bu tür inançlar, daha kolayca düsünülebilip kabullenildiginden dolayi, insan bu asli olmayan inançlari almayi tercih ediyor ve ne acidir ki bilim tersini gösterse bile bu tür inançlara bagliliklarindan çok sey kaybetmeden vazgeçemiyor. Bu nedenle ve özellikle tüm insanlar tarafindan kabul edilmis önyargilar oldugundan dolayi “soy putlari” bilimsel tezlerin kabul ettirilmesinde çok büyük bir engel oluyor, F. Bacon’a göre.

Magara Putlari: F. Bacon, insanin kisiliginin, kendi kendisini hapsettigi bir magara oldugunu söyler. Insanin, zaten çok net algilayamadigi dis dünya hakkindaki bilgilerini, kendi yetistigi ortamdan kaynaklanan yasama tarzi ve karakterinden bir seyler katarak çarptirdigini söyler. Bu sekilde olusan yanilgi ve ön yargilara da “ Magara Putlari ” adini verir. Cephede savasan bir insanin ölüme bakisi ile yeni asik olmus iki insanin ölüme bakisi çok farkli olacaktir. Neticesinde de farkli duygular hissedip, bir yorum yaparken farkli yargilarla yaklasacaklardir. Doguda çatismada oglunu kaybetmis bir anne ile olaylara bilimsel yönden bakmaya çalisan bir sosyolog için önyargilar ve önyargilarin siddeti daha farkli olacaktir. Anne daha çok oglunu kaybetmis olmanin verdigi nefretle güdülenirken, sosyolog olaylari duygusal yönden en az seviyede etkilenerek incelemek durumundadir. Aksi taktirde sosyologun dogru bir sonuca varmasi güçlesecek, çarpik fikirler ortaya çikabilecektir.

Yahudi bir ailenin çocugu olan Einstein’ in, “Tanri zar atmaz!” diyerek, kurulmasinda kendisinin de katkisinin oldugu, kuantum elektrodinamigine itiraz etmesi; Kepler’in gökyüzünde yillarca müziksel bir ahenk aramasi gibi önyargilar bilim tarihinde görebilecegimiz magara putlarindan sadece ikisidi