Anadoluda kurulan ilk Türk devletleri

Türkiye’de ( Anadolu )Kurulan İlk Türk Devletleri

Malazgirt Zaferi’nden sonra yapılan anlaşmaya Bizans’ın yeni yönetimi uymayınca, Sultan Alp Arslan komutanlarına Anadolu’nun tamamen fethedilmesi emrini vermişti. Alp Arslan’ın yerine geçen Melikşah zamanında da bu fetih hareketleri devam ettirildi. Kutalmışoğlu Süleymanşah ve kardeşi Mansur gibi hanedan üyeleri ile Artuk Bey, Tutak, Danişment Gazi, Mengücek, Ebulkasım gibi komutanlar emrindeki Türkmenlerle Anadolu içlerine akınlar düzenlediler. Anadolu’nun fatihi olan bu değerli komutanlar veya oğulları hâkim oldukları bölgelerde kendi devletlerini kurdular. Bu devletler, Anadolu’da kurulan ilk Türk devletleridir. Melikşah’ın ölümünden sonra (1092) bu Türkmen beylikleri daha bağımsız hareket etmişlerse de çoğu siyasî bakımdan Irak Selçuklularına bağlıydılar. Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli rol oynayan ilk Türk devletleri, genellikle küçük, mahallî devletlerdi. Ancak Saltuklular, Danişmentliler, Mengücekler ve Artuklular diğerlerinden daha güçlü idi. Zamanla Türkiye (Anadolu) Selçukluları, bu devletler üzerinde hâkimiyetini kurarak, Anadolu’da Türk birliğini sağlamıştır.
• Danişmentliler
• Saltuklular
• Mengücekler
• Artuklular
• Sökmenliler
• İnaloğulları
• Çubukoğulları
• Çaka Bey
• Tanrıvermişoğulları
• İnançoğulları
Danişmentliler (1072- 1178)
Sivas merkez olmak üzere Tokat, Niksar, Amasya ve Kayseri civarında kurulmuştur. Devletin kurucusu Melikşah’ın komutanlarından Danişment Gazi Ahmed Bey’dir. Rivayete göre Türkmenlere öğretmenlik yaptığı için Dânişmend Gazi diye anılan Ahmed Bey,Türkiye Selçukluları Sultanı Süleymanşah’ın ölümüyle nüfuzunu daha da artırdı. Ankara, Kastamonu, Çankırı’yı ele geçirdi. 1.nci Kılıçarslan ile beraber Haçlılara karşı savaştı ve Antakya Haçlı Prensi Bohemond’u esir ederek Malatya’yı ele geçirdi. Yerine geçen oğlu Gazi Bey zamanında devlet en güçlü devrini yaşamıştır (1104). Öyle ki Türkiye Selçukluları ve Bizans’ın iç işlerine müdahale eder oldular. Gazi Bey, Haçlılardan Konya’nın geri alınmasına (1116) ve taht mücadelesinde desteklediği 1.nci Mesud’un burada sultan ilân edilmesine yardım etti. Danişmentliler, her zaman Haçlılara ve Bizans’a karşı başarılar kazanmışlar ve fethettikleri toprakların Türkleşmesini sağlamışlardı. Bu sebeple Türkiye Selçukluları, Türkler arasında itibarı çok fazla olan Danişmentlileri en büyük rakipleri olarak görmüşlerdir. Nitekim taht mücadelelerinden faydalanan 2.nci Kılıçarslan, Danişmentli şehirlerini ele geçirerek bu devlete son vermiştir (1178).

Saltuklular (1072-1202)
Beyliğin merkezi olan Erzurum ve civarı, Alp Arslan’ın komutanlarından Ebûlkasım Saltuk tarafından fethedilmişti . Oğlu Ali Bey ise devletin asıl kurucusu sayılır. Ali Bey’in oğlu İzzettin Saltuk zamanında Saltuklular en güçlü dönemlerini yaşamışlardır (1132-1174). Bayburt, Kars, Oltu, İspir, Tercan ve Trabzon havalisi beyliğe dahil edilmiştir. İzzettin Saltuk, bölgedeki diğer Türk beyleri ile iş birliği yaparak Gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı. Ayrıca Trabzon Rumlarıyla da mücadele etti. Gürcüler üzerine sefere çıkan Türkiye Selçukluları hükümdarı 2.nci Süleyman Şah, Saltuklu Beyi Melikşah’tan Erzurum’u alarak bu devlete son vermiştir (1202).
Mengücekler (1072-1228)
Alp Arslan’ın komutanlarından emir Mengücek, Erzincan ve Kemah çevresini fethederek bu devletin temelini atmıştır. Beylik hakkındaki ilk bilgiler oğlu İshak zamanında başlar (1118-1142). Danişmentlilerin hâkimiyetini tanıyan İshak’ın ölümünden sonra devlet iki kola ayrıldı (1142). Oğullarından Davud Erzincan ve Kemah’a; Süleyman ise Divriği’ye hakim oldu.
1-Erzincan-Kemah Kolu; Şebinkarahisar’ı da içine alan bu kol, Alaaddin ***kubad tarafından ortadan kaldırıldı (1228).
2- Divriği Kolu: Bu kol hakkında fazla bir bilgi olmamakla birlikte, 1250 yılına kadar Selçuklu hâkimiyeti altında varlığını sürdürdüğü bilinmektedir.Mengücekler zamanında özellikle Erzincan ve Divriği birer kültür ve ticaret merkezi durumuna gelmiştir.
Artuklular (1101-1409 )
Devlet adını Oğuzların Döğer boyundan Eksük-oğlu Artuk Bey’den alır. Anadolu’nun fatihlerinden olan Artuk Bey, hizmetlerinden dolayı Suriye Meliki Tutuş tarafından Kudüs valiliğine getirilmişti. Ancak Kudüs’ün Fatımîlerin eline geçmesi üzerine (1098) Artuk’un oğulları Sökmen ve İl-Gazi burada tutunamadılar. Suriye’nin kuzeyi ve Güneydoğu Anadolu bölgesine geldiler. Selçuklular tarafından kendilerine verilen bölgede, üç kol hâlinde, Artuklu devletini kurdular.
Hasan***f-Amid (Diyarbakır) Artuklu Kolu (1101- 1231):
Artuk Bey’in oğlu Sökmen tarafından Hasan***f’te (Hısn-ı ***fâ) kuruldu. Nurettin Mehmet zamanında, Selahaddin Eyyubî’nin de yardımıyla Diyarbakır (Amid) ele geçirildi (1183) ve burası Artukluların merkezi oldu. Eyyubîler Hasan***f ve Amid’i ele geçirerek bu kola son verdiler (1231).
Sökmen ve oğulları Haçlılar’a karşı mücadeleleriyle ün kazandılar. Nitekim Sökmen, Türkmen liderlerinden Çökürmüş ile birlikte, Urfa Haçlı Kontu II.Boudain’i esir etmeyi başarmıştır.Artuklular zamanında Diyarbakır ve çevresi Türk kültürünün en önemli merkezi hâline gelmişti.
Mardin Artuklu Kolu (1108-1409):
Artuklu şubeleri içerisinde en güçlü ve uzun ömürlü kolu oluşturur . Artuk Bey’ in diğer oğlu İl-Gazi tarafından Mardin’de kurulmuştur (1108). İl-Gazi Halep halkının isteği üzerine Halep’e girmiş ve oğlu Temurtaş’ı burada bırakmıştır. Oğlu Temur- taş, İl-Gazi gibi bölgedeki Haçlılarla mücadele etmiş; 1144′de Urfa’yı Haçlılardan alması İslâm dünyasında sevinçle karşılanmıştır.Güçlü devletler arasında kalan Mardin Artukluları, Eyyubîler ve Selçukluların hâkimiyetini tanımışlardı. 1243′ de ise İlhanlılar’a bağlandılar . Nihayet, Mardin’i alan Karakoyunlular bu devlete son verdiler (1409).
Harput Artuklu Kolu (1185-1234):
Hasan***f koluna hükümdar olamayan Ebûbekir, Harput’a gelerek, Harput Artuklu kolunu kurmuştur (1185). Alaaddin ***kubad’ın Harput’a girmesiyle bu kol sona ermiştir (1234).
Sökmenliler (1100-1207)
Sultan Alp Arslan’ın yeğeni Kutbettin İsmail’in komutanlarından Sökmen El -Kutbî tarafından, Van Gölü havzasında kurulmuştur. Sökmen, Müslüman Mervanoğulları’ndan Ahlat’ı alarak burayı merkez yaptığından bu beyliğe Ahlat Şahlar veya Ermen Şahlar da denilmektedir. Son Sökmen beyi İzzettin Balaban zamanında idare Eyyubîler’in eline geçmiştir. (1207) Togan-Arslanoğulları-Dilmaçoğulları (1084-1394)Bitlis-Erzen dolaylarında kurulmuştur. Beyliğe adını veren Dilmaçoğlu Mehmet Bey, Malazgirt Savaşı’na katılmış komutanlardandır. 1104 yılında başa geçen Mehmet Bey’in oğlu Togan Arslan, büyük bir üne sahipti. Bu sebeple kendi soyundan gelen Erzen beyleri için Togan-Arslanoğulları denmiştir. Gürcü ve Haçlılarla mücadele eden bu beylik, oldukça uzun ömürlü olmuştur. Selçuklulardan sonra Harzemşah ve İlhanlı hâkimiyetine girmişler; Akkoyunlular tarafından beyliğe son verilmiştir (1394).
İnaloğulları (1103-1183)
Diyarbakır ve çevresinde kurulmuştur. Suriye Selçuklu meliki tarafından Amid (Diyarbakır) valiliğine getirilen Tuğ Tegin, Haçlılarla mücadele için ayrıldığı şehri Türk beğlerinden İnal’a vermişti. İnal Bey 1103′de Amid’de kendi hükûmetini kurdu. Yaklaşık 80 yıl süren beylik, Amid’in Selahaddin Eyyubî tarafından ele geçirilmesiyle sona ermiştir (1183). İnaloğulları, Amid’de(Diyarbakır) birçok eser bırakmıştır. Onlar zamanında şehirde 40 bin ciltlik bir kütüphane kurulmuştur.
Çubukoğulları (1085-1113)
Beyliğe adını veren Emir Çubuk, Anadolu’nun fethinde ve özellikle Amid’in (Diyarbakır) ele geçirilmesinde önemli rol oynamıştır. Bir ara Selçuklular adına Amid askerî valiliğine de getirilen Emir Çubuk, Harput merkez olmak üzere Palu, Arapkir ve Çemişkezek’te kendi hükûmetini kurmuştur. Oğlu Mehmed Bey zamanında Artuklu Belek Gazi, Harput’u ele geçirerek beyliğe son vermiştir (1113).
Çaka Bey (1081-1097)
İzmir ve çevresinde kurulduğundan İzmir Beyliği olarak da anılır. Oğuzların Çavuldur boyuna mensup olan Çaka Bey, uzunca bir müddet kaldığı İstanbul’dan kaçarak, İzmir’ e gelmiş ve burada beyliğini kurmuştur (1081). Bizans tahtını ele geçirmek için Peçeneklerle ittifak kurmuşsa da amacına ulaşamamıştır. Ancak oluşturduğu donanma ile Midilli, Sakız, Sisam, Rodos gibi Ege adalarını ele geçirmiştir . Bu güçlü düşmandan kurtulmak isteyen Bizans, damadı olan 1.nci Kılıçarslan’ı aleyhine kışkırtmıştır. Bir rivayete göre Kayınpederi Çaka Bey’i yanına çağıran 1.nci Kılıçarslan, onu hileyle öldürtmüştür. Ancak bazı kaynaklarda Çaka Bey’in ölmediği ve Bizans donanmasının kuşatmasındaki İzmir’i teslim ettiği yazar (1097).Çaka Bey, Anadolu’daki ilk Türk denizcisi, kurduğu donanma ise ilk donanma olarak kabul edilmektedir.
Tanrıvermişoğulları
Çaka Bey’in İzmir’de hâkimiyetini kurduğu yıllarda Tanrı-bermiş adlı bir Türk komutanı da ele geçirdiği Efes’te beyliğini kurmuştu. Bizans’ın sahil bölgelerine yolladığı donanma Efes’i ele geçirince bu beylik de ortadan kalkmıştır (1097).
İnançoğulları (1262-1335)
Kurulduğu yerden dolayı Lâdik -Denizli Beyliği adıyla da bilinir. Bu bölge Malazgirt Savaşı’ndan kısa bir süre sonra Türkleşmiştir. Nitekim Denizli bölgesine 200 bin çadır halkının yerleştiğini dönemin kaynakları yazar. 1262 yılında Selçuklulara karşı ayaklanarak, İlhanlı hâkimiyetine geçen Mehmet Bey, devletin kurucusudur. Mehmet Bey’in torunu olan İnanç (Yinanç) Bey, beyliğe ismini vermiştir. Germiyanlıların ilhakıyla İnançoğulları beyliği sona ermiştir (1335).

C.TÜRKİYE’DE KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ

Bizans’ın Malazgirt zaferinden sonra yapılan antlaşmaya uymaması üzerine Alp Arslan Anadolu’nun tamamen fethedilmesi emrini verdi. Fethedilen topraklar, Anadolu’da fetihlerde rol alan komutanlara verildi. Bu topraklarda komutanlar merkeze bağlı olarak Anadolu’daki ilk devletleri kurdular. Bu devletçikler Melikşah’ın ölümünden sonra bağımsız hareket ederek Büyük Selçuklu Devleti’nden koptular. Anadolu’nun fethi, Türkleşmesi, İslâmlaşması ve imarında önemli rol oynayan bu mahalli devletçikler zamanla Türkiye Selçuklularının hakimiyetine girdiler. Böylece Anadolu’da Türk birliği sağlandı.

1.Saltuklular(1072-1202)
Alp Arslan’ın komutanlarından Ebulkasım Saltuk tarafından Erzurum merkezli olarak kuruldu (1077). Bu beyliğin bazı özellikleri şunlardır;
• Anadolu’da kurulan ilk beyliktir.
•Saltuklular, Danişmentlilerle birlikte Haçlılara karşı mücadele ettiler.
• Gürcülerle ve Trabzon Rum İmparatorluğu ile savaştılar.
• Saltuklular, Büyük Selçukluların taht kavgalarına katıldılar.
•Erzurum, Bayburt, Kars ve çevresine hakim oldular.
•Önceleri Büyük Selçuklulara bağlı olan Saltuklular, Türkiye Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman Şah tarafından yıkıldı (1202).
Saltuklular, Türk siyasi tarihinde çok önemli rol oynamadı. Ancak bu devlet, Gürcülerle savaşları, iktisadi ve mimari alandaki çalışmalarıyla Anadolu’nun Türkleşmesine katkıda bulundu.

2.Mengücekler (1080 -1228)
Alp Arslan’ın komutanlarından Mengücek Bey tarafından Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar’da kuruldu (1080). Anadolu fetihleri sırasında Mengücek Gazi’nin ölümünden sonra beylik Danişmentoğullarına bağlandı ve kısa süre sonra ikiye ayrıldı (1142). Önce Divriği kolu Türkiye Selçuklularının hakimiyetine girdi. Alaeddin Keykubat da Erzincan koluna son verdi (1228).
Kuruldukları bölgeyi kültür ve ticaret merkezi haline getiren Mengücek Devleti, Gürcüler ve Pontus Rum İmparatorluğu ile mücadele etti. Bu beylik Rumların güneye inmesini engelledi.

3.Danişmentliler (1080 -1178)
Melikşah döneminde Danişmentoğlu Ahmet Gazitarafından Sivas merkezli olarak kuruldu (1080). Danişmentliler, zamanla sınırlarını Tokat, Amasya, Çankırı, Kastamonu, Kayseri ve Malatya’ya kadar genişlettiler. Emir Gazi döneminde en parlak devirlerini yaşayan Danişmentlilerde, bu hükümdarın ölümünden sonra taht kavgaları başladı ve zayıflayan devlet eski gücünü kaybetti. Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan bu devleti yıktı(1178). Danişmentlilerin bazı özellikleri şunlardır;
•Anadolu’da kurulan ilk beyliklerin en büyüğü ve en güçlüsüdür.
•İç Anadolu’ya hakim olan Danişmentliler bir süre Türkiye Selçuklularını da hakimiyetleri ne alarak Anadolu’da en önemli siyasi güç haline geldiler.
•Gürcülerle, Bizans’la ve Haçlılarla mücadele ettiler.

4.Artuklular (1102-1409)
Bu devlete adını veren Artuk Bey, Anadolu’nun fethine katılan komutanlardandır. Melikşah’la arası açılınca Suriye Selçuklularının hizmetine girdi. Suriye Selçuklularının hükümdarı Tutuş bu komutana Kudüs’ü ikta olarak verdi. Artuk Bey, ölümüne kadar burada kaldı. Ancak ölümünden sonraki dönemlerde Fatımiler Kudüs’ü ele geçirdiler (1098). Bundan sonra Diyarbakır taraflarına gelen Artuk Bey’in oğulları bu bölgede Artuklular Devleti’ni kurdu. Artuklular üç kol halinde yaşadılar:

a.Hasankeyf Kolu : Artukoğlu Sökmen Bey tarafından Diyarbakır’da kuruldu (1102). Mardin, Harput, Palu ve Siirt’i ele geçiren bu kolu, Zengilerbaskı altında tutarak genişlemesini önlediler. Hasankeyf kolu Haçlılarla başarılı savaşlar yaptı. Zaman zaman, Eyyûbilere, İlhanlılara, Zengilere veTürkiye Selçuklularına bağlı kalan devlet, Eyyûbiler tarafından yıkıldı (1231).

b.Harput Kolu : Harput’ta Artuklu hakimiyeti Belek Gazi tarafından sağlandı (1112). Harput Artuk lularına I. Alaeddin Keykubat son verdi (1234).

c.Mardin Kolu : İlgazi tarafından Mardin’de kuruldu (1108). Halep’e hakim olan Mardin kolu Haç
lılarla da mücadele ettiler. Bu kolu Karakoyunlularyıktı (1409).