Hat Sanatı Terimleri

Hat Sanatı Terimleri
ABADİ KAĞIT
Ham ipekten yapılan bir kağıt türüdür. Dut ağacı elyafından da yapılır.

ABİR
Mürekkebe katılan güzel koku. Genellikle beyaz sandal, sümbül kökü, kırmızı gül, turunç ve iğde çiçekleri, narenciye otlarıyla bir miktar dövülmüş misk karışımıdır.

AHAR
Şap ve yumurta beyazının karışımından oluşan bir alaşım.

AHARLI KAĞIT
Bitki boyasıyla boyanmış kağıda ahar sürülerek elde edilen kağıt.

AKLAM-I SİTTE
Altı yazı türü demektir. Bu isimle anılan altı cins yazı birbirine tabi, ikili gruplar halinde şöyle gözden geçirilebilir: Sülüs-nesih, muhakkak-reyhani, tevkıi-rıka.

ALTIN MÜREKKEBİ
Özel bir şekilde dövülerek mikronla ölçülecek kadar inceltilmiş yüksek ayarlı altın varaklarının koyu arap zamkı mahlulü veya bal yardımıyla bir çini tabakta uzun emekle ezilmesi ve suyla yıkanıp süzülerek bir başka tabağın dibinde toplanması, bize bu mürekkebin esası olan altın zerrelerini verir.


AMME
Kur’an-ı Kerim’in 30. cüzü. Hattatlar bu cüzü Kur’an’dan ayrı yazarlardı.


B

BAĞA
Kaplumbağa kabuğu. Sıcak suda yumuşatılarak tesbih, kutu,baston,kaşık, tarak gibi eşyalar yapılır.

BEYZİ
Oval.

BEZEME
Hattın bezenmesi; tezyinat, süsleme.

BESMELE
"Bismillahirrahmanirrahim"in kısa ifadesi.


C-Ç

CELİ DİVANİ
Harekesiz yazılan divaninin XVI. asırda İstanbul'da doğan harekeli, süslü ve haşmetli şekline celi divani adı verilmiş, bu da devletin üst seviyedeki yazışmalarında kullanılmıştır.

ÇİVİT
Daha çok Yemen, Hindistan, Pakistan ve Çin’de yetişen bir tür ot. Bu ottan elde edilen koyu mavi boya. Kırmızı, yeşil, sarı renkli olanları varsa da daha ziyade koyu mavi olanı kullanılır.


D

DİVANİ
İran'da resmi yazışmalarda kullanılan ta'lik hattı Osmanlı'ya Akkoyunlular (1467-1501) yoluyla XV. asırda geldiğinde, kısa zamanda büyük bir şekil değişikliği geçirerek Divan-ı Hümayun'daki resmi yazışmalara mahsus olduğundan dolayı "divani" adını almıştır.

DER-KENAR
Esas yazının kenarlarına yazılan yazı. Çıkma yazı. Yazının/resmin alt ya da yan taraflarındaki boşluklara yazılan kısa not yazıları.

DELAİL-İ HAYRAT
Ayet, hadis ve duaları içine alan yazma kitap. Bazılarında Kabe ve Ravza-i Mutahhara’nın el çizimi minyatüre benzer resimleri vardır. Buna kısaca Delail veya Delail-i Şerife adları da verilir.

DELAİL
Ayet, hadis ve duaları içine alan yazma kitap. Bazılarında Kabe ve Ravza-i Mutahhara’nın el çizimi minyatüre benzer resimleri vardır. Buna kısaca Delail-i Hayrat veya Delail-i Şerife adları da verilir.

DELAİL-İ ŞERİFE
Ayet, hadis ve duaları içine alan yazma kitap. Bazılarında Kabe ve Ravza-i Mutahhara’nın el çizimi minyatüre benzer resimleri vardır. Buna kısaca Delail veya Delail-i Hayrat adları da verilir.


E

ENBUB
Kesildiği gibi kalan, ağzı düzeltilmemiş kalem.

EZ NEV
Yeniden. Üstadın talebesinin meşkıne koyduğu ve o kısımdaki yazıyı yeniden yamasını istediğini ifade eden kelime.

EKSPRESYONİST HAT SANATI
Ekspresyonist terimi genellikle büyük ölçüde bozulmuş ve abartılmış hislerin ya da hissi unsurların ön planda olduğu hat türünü tasnif için kullanılır.

EN’AM
Kur’an’ın bazı surelerinin yazıldığı kitapçık.


F

FASİH’ÜL-KALEM
Kaleminden çirkin yazı çıkmayan ve son derece güzel yazı yazan hattat.

FERSUDE
Eskimiş, yıpranmış, solmuş.

FETHA
Arapça’da üzerine konulduğu harfin “e” ya da “a” sesi ile okunmasını sağlayan eğimli düz çizgi şeklindeki işaret, hareke. “Üstün” de denir.

FERAĞ
Yazma eserlerde eserin son sayfasındaki son satırlara denir.

FİGÜRATİF HAT SANATI
Figüratif Hat Sanatı, figürlerle hat elemanlarını değişik şekillerde bir araya getirmektedir.

FERMAN
Ferman, kelime itibariyle emir, irade, buyruk anlamlarını taşır.


G

GARVA
Kesildiği halde henüz düzeltilmemiş kalem.

GUBARİ
Toz gibi, ince ve çok küçük karakterli yazı. Bir pirinç tanesi üzerine Kelime-i Şehadet yazılabilecek derecede küçük yazı. İnce şekilli hurde yazı. Yazıldığı hat türüne göre Nesih Gubarisi, Ta’lik Gubarisi gibi isimler alır.


H

HOKKA
Küçük Kutu” manasına gelen Arapça bir kelimedir. Eski hokkalara mürekkep doğrudan doğruya konulma; Lika denilen ham ipekten bir tutam, hokkanın içine yerleştirilip de mürekkep bunun üzerine dökülürse, lika, mürekkebi sünger gibi emer ve kalemin hafifçe likaya bastırılmasıyla, lüzumu kadar mürekkebi kalemin ağzını bular.

HİLYE-İ ŞERİFE
Süs anlamına gelen Arapça bir kelime. Hazreti Peygamberin vasıflarını anlatan hat eseri.

HİLYE
Süs anlamına gelen Arapça bir kelime. Hazreti Peygamberin vasıflarını anlatan hat eseri.

HURDE
Farsça küçük anlamında bir kelime. İnce karakterle yazılmış hat yazısı.



I-İ

ITRİ
Uzun, girintili çıkıntılı yaprak motifi. Hat ve kitap süslemelerinde, tezhipte kullanılır. Itır yaprağına benzediği için bu adla anılır.

İ’CAM
Noktalama işlemi.

İCAZET
Hat öğrencisinin belirli seviyeye geldiğinde hocasından aldığı diploma, yeterlilik belgesi.

İCAZETNAME
Hat öğrencisinin belirli seviyeye geldiğinde hocasından aldığı diploma, yeterlilik belgesi.

İHCAM
Hat veya tezhipte harfi ya da motifi bir hamlede yazmak.

İHCAMSIZ
Hat veya tezhipte harfi ya da motifi bir kaç hareketle, duraklayarak yazmak.

İ’RAB
Hareke. Harekeleme işlemi.

İS MÜREKKEBİ
İs mürekkebinin terkibindeki is, yakılınca is veren bezir yağı, balmumu, neft yağı, gaz yağı gibi maddelerden elde edilir. Çıradan veya zeytinyağından çıkan is, çok yağlı olduğu için makbul sayılmaz. İs mürekkebinin terkibine giren ve onu kağıt üzerinde tespit eden arapzamkıdır. İs mürekkebi yapmak için pek çok formüller yazılı olarak devrimize kadar gelmiştir.

İSTİF
Yazı Düzenlemesi.


K

KALEMTIRAŞ
tig denilen kesici kısım, kıymetli malzemeden yapılmış sap ve bu ikisini birbirine bağlayan parazvanadan meydana gelir. Boyu 10-20 cm arasındadır.

KAĞIT
Hat sanatının en önemli malzemelerinden biri de kağıttır. Eskiden kağıtlar bugün olduğu gibi doğrudan doğruya yazı yazabilecek şekilde fabrikadan çıkmazdı. Hariçten (Çin, Hindistan, Buhara, Avrupa...) olsun, yerli imalathanelerden (Kağıthane, Yalova, Bursa, Beykoz...) olsun ; gelen kağıtlar, pürtüklü ve kalemin yürümesine müsait olmayan bir haldeydiler. Hatta bazıları mürekkebi yayarlardı.

KUFİ
Kufi denilen yazının en temelli karakteri geometrik olmasıdır. Kûfi’nin hangi çeşidi göz önünde bulundurulursa bulundurulsun, bu yazıda en çok göze çarpan şey,bütün mimarlık eserlerinde olduğu gibi, parçaların kanavayı meydana getiren parçacıkların dikey,yatay olmasıdır.

KUŞAK YAZISI
Cami ya da dini bir yapının iç duvarının tamamını veya bir kısmını bir şerit şeklinde kaplayan hat yazısı.

KETEBE
İmza. Hattatın eserine koyduğu imzası.

KIT’A
Tek bir kağıda yazılan yazı parçası.

KAFTAN GİYDİRMEK
Üstad tarafından, öğrencinin beğenilen harf, kelime veya cümlesinin daire içine alınarak başarısının taltif edilmesi.

KAF-I TÜRKİ
"Kef" yazıldığı halde (g, ğ) olarak okunan kef harfi.


L

LAL MÜREKKEBİ
Lotur, Şekerci çöğeni, şap ve su belirli oranlarda karıştırılıp kaynatıldıktan sonra suyu alınır; bunun içine “kırmızböceği” nin kurutulmuşu, iyice dövülerek ilave edilir ve tekrar kaynatılır. Bu şekilde edilen lal mürekkebinin, pek cazip kırmızı rengi vardır.

LİKA
Hokkanın içine yerleştirilen ham ipekten bir tutam. Eski hokkalara mürekkep doğrudan doğruya konulmazdı. Mürekkep bunun üzerine dökülürse, lika, mürekkebi sünger gibi emer ve kalemin hafifçe likaya bastırılmasıyla, lüzumu kadar mürekkebi kalemin ağzını bular.


M

MAKTA'
Makta 2-3cm eni,10-20 cm boyu olan, 2-3mm kalındığında kemik veya fil dişi bir plakadır. Bağa ve sedeften yapılan da makbuldür.

MİSTAR (SATIRLIK)
Hat sanatında satır çizgilerini belirtmeye yarayan ve mıstar (satırlık) adıyla tanınan bir basit alet benimsenmiştir.

MÜFREDAT
Hat öğretiminde, elifba’da bulunan harflerin tek başlarına yazılması ve ikili olarak birbirlerine bağlanarak yazılması.

MÜREKKEBAT
Hat öğretiminde, öğrenciye terkip ve tertip yeteneği kazandıran, cümle şeklindeki yazı örneklerinin çalışılması.

MEŞK
Hat eğitimi veren hattatın, öğrencisine harflerin nasıl yazılacağını gösterdiği ders örneği.

MEŞKETMEK
Hocasının verdiği örneklere bakarak hat çalışmak.

MURAKKA’
Yazı parçalarından meydana gelen hat albümü.

MÜSENNA
Düz ve ters olarak yazılmış hat istifi. Simetrik. Soldaki sağdakinin ters şeklidir.
t ve kitap süslemelerinde, tezhipte kullanılır. Itır yaprağına benzediği için bu adla anılır.


R

RİK'A
Okuyup yazması olan her Osmanlı'nın günlük yazışmalarında kullandığı ve ağzı 1 mm'yi geçmeyen kamış kalemle yazılan rıka hattı, eskiden yazanın kendi anlayışına göre elden çıkıyorken, XIX. asırda, Babıali Rik'ası diye isimlendirilen ve resmi işlerde kullanılan bir nevi ile yazılmıştır ki bunun öncüsü, Mümtaz Efendi (1225/1810-1287/1872) olmuştur.


S

SÜLÜS
Sülüs de Kûfî gibi İslam yazılarının ileri, en olgun kollarından biridir, belki de birincisidir. Hattatlık deyince sülüsün akla gelmesi de bundandır.

SÜSLEME
Hattın bezenmesi, tezyinat, süsleme.

SEMBOLİK HAT SANATI
İslam sanatı için edebi semboller kullanımının kendisine has tatbik olunamazlığına rağmen günümüzün bazı hattatları bu yolu takip etmişlerdir. Hat sanatının bu türünde batılılaşma, sanatın kaynağı ve sürecinde yine tesirini göstermektedir.


T

TA'LİK
Ta'lik yazı, aslında Tevki hattının XIV. Asırda İran'da kazandığı değişiklikle ortaya çıkan yazıya verilen isimdir ve orada daha çok resmi yazışmalarda kullanılmıştır.

TUĞRA
Osmanlı devrinde, tahtta bulunan padişahın adına çekilen "tuğra", padişahla birlikte babasının adını ve daima muzaffer olmasını dileyen bir duayı ihtiva eden özel bir şekildir. Tuğra bilhassa XVI. asırda tezhipli olarak hazırlanırdı. Tuğrayla padişahlar dışında, tarikat pirlerinin isimleri, yahut bir ayet veya hadis yazıldığı da görülmektedir.

TEZYİNAT
Hattın bezenmesi, tezyinat, süsleme

TİLMİZ
Öğrenci. Hat eğitimi alan kişi.

TUĞRA ÇEKMEK
Tuğra yazmak.

TUĞRAKEŞ
Osmanlı döneminde resmi evraklara tuğra yapan devlet görevlisi, Nişancı vekili. Tuğra istiflemede hünerli hattat.


U-Ü

ÜSTÜBEÇ MÜREKKEBİ
Üstübeç zahmetlice ezildikten sonra arap zamkı mahlulü ile karıştırılarakelde edilir. Bilhassa Mushafların süre başlıklarını, altın zemin üstüne yazmakta kullanılır.

ÜSTÜN
Arapça’da üzerine konulduğu harfin "e" ya da "a" sesi ile okunmasını sağlayan eğimli düz çizgi şeklindeki işaret, hareke. “Fetha” da denir.


Y

YAZI ALTLIĞI
Bakış açısının 90 derece olarak muhafazası ve kağıdın dizde düzgün durabilmesi, eskilerin zır-ı meşk (meşk altı) dedikleri takriben 20*25 cm ebadında kaba kağıtların üst üstte tutturulmasıyla hazırlanan bir altlığın diz üstüne konulmasına bağlıdır.


Z

ZIRNIK MÜREKKEBİ
"Zırnık" adıyla bilinen tabiattaki sodyum ve arsenik sülfürün zahmetlice ezildikten sonra arap zamkı mahlulü ile karıştırılması, sarı renkli bu mürekkebi verir.

ZIR-I MEŞK
Yazı altlığı. Bakış açısının 90 derece olarak muhafazası ve kağıdın dizde düzgün durabilmesi, eskilerin zır-ı meşk (meşk altı) dedikleri takriben 20*25 cm ebadında kaba kağıtların üst üstte tutturulmasıyla hazırlanan bir altlığın diz üstüne konulmasına bağlıdır.

ZÜLFE
Zülüf. Yüze dökülen saç. Saçak. Kakül. Hat ve tezhipte bazı harflerin ve motiflerin ucundaki çengele verilen ad.