Batlamyus

Batlamyus

Geç Yskenderiye Dönemi'nde ya?amy? (M.S. ikinci yüzyylyn birinci yarysy) ünlü bilim adamlaryndan birisi de Batlamyus'tur. Hayaty hakkynda hemen hemen hiç bir bilgiye sahip de?iliz. Müslüman astronomlar 78 ya?yna kadar ya?ady?yny söylerler. Belki Yunan asylly bir Mysyrly, belki de Mysyr asylly bir Yunanlydyr. Yunanca ady Ptolemaios'tur, ama harf uyu?mazly?y nedeniyle Ortaça? Yslâm Dünyasy'nda Batlamyus diye tanynmy?tyr.

Batlamyus astronomi, matematik, co?rafya ve optik alanlaryna katkylar yapmy?tyr; ancak en çok astronomideki çaly?malaryyla tanynyr. Zamanyna kadar ula?an astronomi bilgilerinin sentezini yapmy? ve bunlary Mathematike Syntaxis (Matematik Sentezi) adly yapytynda toplamy?tyr. Bu eserin ady, daha sonra Megale Syntaxis (Büyük Derleme) olarak anylmy? ve Arapça'ya çevrilirken ba?yna Arapça'daki harf-i tarif takysy olan el getirildi?i için, ismi el-Mecistî biçimine dönü?mü?tür; daha sonra Arapça'dan Latince'ye çevrilirken Almagest olarak adlandyryldy?yndan, bugün Baty dünyasynda bu eser Almagest adyyla tanynmaktadyr.

Almagest, onüç kitaptan olu?ur; Birinci Kitap, kanytlaryyla birlikte Yermerkezli Dizge'nin anaçizgilerini verir; Ykinci Kitap, Menelaus'un teoremiyle, küresel trigonometri bilgilerini ve bir kiri?ler tablosunu içerir; burada örnek problemler de çözülmü?tür; Üçüncü Kitap, Güne?'in hareketini ve yyllyk süreyi ve Dördüncü Kitap ise, Ay'yn hareketini ve aylyk süreyi konu edinir; Be?inci Kitap ayny konularla ilgilidir, Ay'yn ve Güne?'in mesafelerini tarty?ty?y gibi, bir usturlabyn yapyly?y ve kullanyly?y hakkynda da ayryntyly bilgiler sunar; Altyncy Kitap'ta gezegenlerin kavu?umlary ve kar?yla?ymlary incelenir ve Güne? ve Ay tutulmalaryna temas edilir; Yedinci ve Sekizinci Kitap, dura?an yyldyzlarla ilgilidir, me?hur presesyon tarty?masyny, Ptolemaios'un dura?an yyldyzlar katalogunu ve bir gök küresi âleti yapabilmek için gerekli olan yöntem bilgisini içerir; geriye kalan be? kitap ise devingen yyldyzlaryn, yani gezegenlerin hareketlerine tahsis edilmi?tir ve yapytyn en özgün kysmydyr.

Batlamyus, bu eserinde anaçizgileriyle göksel olgulary anlamlandyrmak maksadyyla kurmu? oldu?u geometrik kuramy tanytmaktadyr; Aristoteles fizi?ini temele alan bu kuramda, evren küreseldir ve Yer bu evrenin merkezinde hareketsiz olarak durmaktadyr. ?ayet günlük veya yyllyk görünümler Yer'in hareketleri sonucunda meydana gelseydi, her ?ey uzaya saçylyr ve Yer parçalanyrdy. Ay, Merkür, Venüs, Güne?, Mars, Jüpiter, Satürn ve sabit yyldyzlar Yer'in çevresinde, muntazam hyzlarla, dairesel hareketler yaparlar. Sabit yyldyzlar küresi evrenin sonudur.

Ancak, Yer'in merkezde oldu?u ve gök cisimlerinin de onun çevresinde muntazam bir ?ekilde dolandyklary kabul edildi?inde, kuramyn bazy gözlemleri, örne?in Ay ve Güne?'in Yer'e yakla?yp uzakla?malaryny, bazen hyzly, bazen yava? hareket etmelerini açyklamasy olanaksyzdy. Bunun için Batlamyus Yer'i belli bir ölçüde merkezden kaydyrmy?tyr. Klasik astronomide bu düzenek (eksantrik) dy? merkezli düzenek olarak adlandyrylyr. Gezegenlerin gökyüzünde ilmek atmalaryny, yani durmalaryny ve geriye dönmelerini açyklamak için de, (episikl) ta?yyycy düzenek ady verilen ba?ka bir düzenek daha kabul etmi?tir.

Batlamyus, Almagest'in giri?inde trigonometriye ili?kin kapsamly bilgiler vermi?tir; çünkü küresel astronominin synyrlary içinde kalan klasik astronomiye ait hesaplamalar, küresel geometriye dayanmaktadyr. Batlamyus'tan yakla?yk olarak üç asyr önce ya?amy? olan Hipparkhos (M. Ö. 150) açylaryn kiri?lerle ölçülebilece?ini bildirmi? ve bir kiri?ler cetveli hazyrlamy?ty; ancak bu konuya ili?kin yapyty kayboldu?undan, bu cetveli nasyl düzenledi?i bilinmemektedir. Bazy yaylaryn kiri?lerinin bulunmasy çok kolaydy ve bu kiri?lere ana kiri?ler ady verilmi?ti; ama bunlaryn dy?yndaki yaylaryn kiri?lerinin bulunmasy uzun i?lemleri gerektiriyordu. Bu nedenle Batlamyus kiri?ler cetvelini hazyrlarken bir dairenin içine çizilmi? dörtgenlere ili?kin Batlamyus Teoremi'ni (AB . CD + AD . BC = AC . BD) kullanmak suretiyle, açylar toplamy ve farkynyn kiri?lerini (kiri? (A-B), kiri? (A+B), kiri? A/2 , kiri? 2A gibi) bulma yoluna gitmi?ti.

Batlamyus, co?rafya ara?tyrmalaryna da öncülük etmi? ve Co?rafya adly yapytyyla matematiksel co?rafya alanyny kurmu?tur. Bu kitap Kristof Kolomb'a (.... - ....) kadar bütün co?rafyacylar tarafyndan bir ba?vuru kitaby olarak kullanylmy?tyr.

Almagest'ten sonra yazylan Co?rafya, sekiz kitaba bölünmü?tür ve matematiksel co?rafya ile haritalaryn çizilebilmesi için gerekli olan bilgilere tahsis edilmi?tir; Almagest gibi Co?rafya da derleme bir eserdir; Batlamyus bu kitaby hazyrlarken Eratosthenes, Hiparkhos, Strabon ve özellikle de Surlu Marinos'tan büyük ölçüde yararlanmy?tyr.

Co?rafya'nyn Birinci Kitab'y Dünya'nyn veya do?rusunu söylemek gerekirse Yunanlylar tarafyndan bilinen Dünya'nyn büyüklü?ü ve kartografik izdü?üm yöntemleri hakkynda ayryntyly bilgiler verir; Ykinci Kitap'la Yedinci Kitap arasynda ise tanynmy? memleketlerdeki önemli yerlerin, yani önemli kentlerin, da?laryn ve nehirlerin enlem ve boylamlary verilmek suretiyle Dünya'nyn düzenli bir tasviri yapylyr; enlem ve boylamlardan, yani bir ba?langyç dâiresine enlemsel ve boylamsal uzaklyklardan söz eden ilk bilgin Batlamyus'tur; Batlamyus'un enlem ve boylam tablolaryyla betimlemeye çaly?ty?y Dünya, kabaca 20* Güney'den 65* Kuzey'e ve en Baty'daki Kanarya Adalary'ndan, bunlaryn yakla?yk olarak 180* Do?u'sundaki bölgelere kadar uzanmaktadyr; bunun dy?ynda kalan bölgeler ise Yunanlylar ve dolayysyyla Batlamyus tarafyndan tanynmamaktadyr; söz konusu tablolar, haritalaryn çizilmesini olanakly kylmaktadyr ve nitekim bu haritalar belki de eserin eski nüshalarynda mevcuttur; çünkü astronomik bilgileri kapsayan Sekizinci Kitap'ta bunlara belirgin atyflar yapylmy?tyr.

Ancak Batlamyus'un co?rafya anlayy?y yeteri kadar geni? de?ildir. Yklim, do?al ürünler ve fiziki co?rafyaya giren konularla hiç ilgilenmemi?tir. Ba?langyç meridyenini sa?lam bir ?ekilde belirleyemedi?i için, vermi? oldu?u koordinatlar hatalydyr. Ayryca, Yer'in büyüklü?ü hakkyndaki tahmini de do?ru de?ildir. Ancak Kristof Kolomb bu yanly? tahminden cesaret alarak, Baty'ya do?ru gitmi? ve Amerika'ya ula?my?tyr.

Ayny zamanda, bu dönemin önde gelen optik ara?tyrmacylaryndan olan Batlamyus, daha önceki optikçilerin ço?u gibi, görmenin gözden çykan görsel y?ynlar yoluyla olu?tu?u görü?ünü benimsemi?tir. Ancak, görsel yayylymyn fiziksel yorumunu da vermi? ve bu yayylymyn, kesikli ve aralykly bir koni biçiminde de?il de, kesiksiz ve süreklili?i olan bir piramid biçiminde oldu?unu belirtmi?tir. ?ayet böyle olmasaydy, yani y?ynlar gözden sürekli bir biçimde çykmasaydy, nesneler bir bütün olarak görülemezlerdi. Buna ra?men, Batlamyus'un görsel piramid fikri, optikçiler arasynda tutunamamy? ve görme söz konusu oldu?unda daha çok koni göz önüne alynmy?tyr. Nitekim kendisinden sonra, Yslâm Dünyasynda, bilginlerin görsel koni fikrine dayandyklary ve görme geometrisini bunun üzerine kurduklary görülmektedir.

Batlamyus, katoptrik (yansyma) konusuyla da ilgilenmi? ve yapmy? oldu?u ayryntyly deneyler sonucunda üç prensip ileri sürmü?tür:

1. Aynalarda görünen nesneler, gözün konumuna ba?ly olarak, aynadan nesneye yansyyan görsel y?yn yönünde görünür.

2. Aynadaki görüntüler nesneden ayna yüzeyine çizilen dikme yönünde ortaya çykarlar.

3. Geli? ve yansyma açylary e?ittir.

(*BOT = *GOT)

Bu prensipler çizim yoluyla yandaki ?ekilde gösterilmi?tir. Buna göre, AY * ayna, G * göz, B * nesne, B' * görüntü, O * y?ynyn aynada yansydy?y nokta, TO * Normal'dir.

Bu üç prensipten ilk ikisini kuramsal, üçüncüsünü ise deneysel olarak kanytlayan Batlamyus, ayna yüzeyine gelen y?ynyn e?it bir açyyla yansydy?yny gösterebilmek için, üzeri derecelenmi? ve tabanyna düz bir ayna yerle?tirilmi? olan bakyr bir levha kullanmy?tyr. Bu levhaya te?et olacak biçimde bir y?yn huzmesini ayna yüzeyine gönderip, gelme ve yansyma açylarynyn büyüklüklerini belirlemi? ve bunlaryn birbirlerine e?it oldu?unu görmü?tür. Batlamyus bu deneyini küresel ve parabolik bütün aynalar için tekrarlayarak, ula?ty?y sonucun do?ru oldu?unu kanytlamy?tyr.

Batlamyus, dioptrik (kyrylma) konusuyla da ilgilenmi? ve y?y?yn bir ortamdan di?erine geçerken yo?unluk farkyndan dolayy yön de?i?tirmesinin nedenini ara?tyrmy?tyr. Bu ara?tyrmanyn sonucunda, az yo?un ortamdan çok yo?un ortama geçen y?ynyn, Normal'a yakla?arak ve çok yo?un ortamdan az yo?un ortama geçen y?ynyn ise Normal'den uzakla?arak kyryldy?yny ve kyrylma miktarynyn yo?unluk farkyna ba?ly oldu?unu ileri sürmü?tür.

Nitekim onun bu konuyu ele alyrken benimsedi?i bazy prensiplerden bunu açykça görmek olanaklydyr:

1. Görsel y?yn az yo?undan çok yo?una veya çok yo?undan az yo?una geçti?inde kyrylyr.

2. Görsel y?yn do?rusal olarak yayylyr ve farkly yo?unluktaki iki ortamy birbirinden ayyran synyrda yön de?i?tirir.

3. Gelme ve kyrylma açylary e?it de?ildir; fakat aralarynda niceliksel bir ili?ki vardyr.

4. Görüntü, gözden çykan y?ynyn devamynda ortaya çykar.

Batlamyus ortam farklylyklaryndan dolayy y?y?yn u?rady?y de?i?imleri, ayny zamanda kyrylma kanununu da içerecek ?ekilde deneysel olarak göstermeye çaly?my? ve çe?itli ortamlardaki (havadan cama, havadan suya ve sudan cama) kyrylma derecelerini gösteren kyrylma cetvelleri hazyrlamy?tyr. Ancak verdi?i de?erler küçük açylar dy?ynda tutarly olmady?y için kyrylma kanununu elde edememi?tir.

Batlamyus, daha önce Babil ve Yunan astronomlary ve astrologlary tarafyndan derlenmi? bilgi birikimden yararlanmak suretiyle astrolojiyi de sistemle?tirmi?tir! Dört bölümden olu?tu?u için Tetrabiblos (Dört Kitap) olarak adlandyrmy? oldu?u yapytynda, gezegenlerin nitelik ve etkileri, burçlaryn özellikleri, u?urlu ve u?ursuz günlerin belirlenmesi gibi astrolojinin synyrlary içine giren konular hakkynda ayryntyly bilgiler vermi?tir. Ortaça? ve Yeniça? astrolojisi bu kitabyn sunmu? oldu?u birikime dayanacaktyr.

Astroloji bir bilim de?ildir, ama astronomi ile birlikte do?mu? ve yakla?yk olarak 18. yüzyyla kadar, bu bilimin geli?imini, kysmen olumlu kysmen de olumsuz yönde etkilemi?tir; bu nedenle astronomi tarihi ara?tyrmalarynda astrolojiye ili?kin geli?melerden de bahsetmek gerekir