Bilinmeyen Einstein

Albert Einstein, modern zamanlaryn en ünlü bilim insany... Uzay, mekân ve zaman kavramlaryny de?i?tiren bir fizikçi. Da?ynyk saçlary ve çorapsyz giydi?i ayakkabylaryyla hep göze batan bu çok yönlü bilim insanynyn gizli kalmy? dünyasynda yolculu?a ba?lyyoruz...

Einstein, 1879 yylynda Güney Almanya'nyn Ulm kentinde dünyaya geldi. Babasy küçük bir elektrokimya fabrikasynyn sahibi; annesi ise, klasik müzi?e merakly, e?itimli bir ev hanymyydy. Konu?maya geç ba?lamasy ve içine kapanyk bir çocuk olmasy, ailesini tedirginli?e dü?ürmü?se de, sonraki yyllarda bu korkularynyn gereksizli?i anla?ylacakty. Giderek merakly, hayal gücü zengin bir çocuk olarak büyüyordu.

Okulu hiçbir zaman sevemedi. Gerçekten de, genç Einstein'yn ileride ortaya çykacak dehasynyn temelleri, kendisinin de sonradan belirtti?i gibi, okulda de?il ba?ka yerlerde atylmy?ty: "Çocuklu?umda ya?ady?ym iki önemli olayy unutamam. Biri, be? ya?ynda iken amcamyn arma?any pusulada buldu?um gizem; di?eri on iki ya?yndayken tany?ty?ym Öklit geometrisi.Gençli?inde bu geometrinin büyüsüne kapylmayan bir kimsenin, ileride kuramsal bilimde parlak bir atylym yapabilece?i hiç beklenmemelidir!" 1955'te Princeton’da hayata gözlerini yumana kadar bilim dünyasyna çok ?ey katty. 1916'da yayymlady?y "Genel Görelilik Kuramy", 1921'de "fotoelektrik etki ve kuramsal fizik alanynda çaly?malaryyla aldy?y Nobel Fizik Ödülü, dahinin en önemli ba?arylaryndan sadece ikisi ya bilinmeyen dünyasy.

Einstein ve X-files. Öteki bilim insanlarynyn aksine, X-files ady verilen normal üstü konulara çok meraklyydy. 1920'li yyllarda, fizik üzerine amatör ara?tyrmalar yapan Amerikaly yazar Upton Sinclair'yn, telepatiyi konu alan "Zihinsel Radyo" (Mental Radio) adly kitabyna önsöz yazmy?ty. Einstein, Sinclair'yn "altyncy his" ile ilgili kanytlarynyn göz ardy edilemeyece?ine inanyyordu. Hatta, insanlaryn telepatik yollarla ileti?im kurabileceklerini de açyklamy?ty. Bu savlaryny, zihinsel yeteneklerini geli?tirmek için katyldy?y seanslara, yani ki?isel deneyimlerine dayandyryyordu. 1930'da, Alman Otto Reiman'yn düzenledi?i ruhsal testlere katyldy. Reiman, insanlaryn yazy örnekleri üzerinde parmaklaryny gezdirerek onlaryn ki?iliklerini analiz edebilece?ini ileri sürüyordu. Sürekli tekrar-lanan ba?arysyna ra?men, Einstein "so?uk okuma" denilen bu yönteme sycak bakmady. Bunun yany syra, ruhlarla ili?kiye girdiklerini belirten medyumlara hiçbir zaman inanmady.
Einstein'yn ününü kurtaran kötü hava ko?ulunun öyküsü, satyr aralaryndan kalma. Görelilik teorisinin en dramatik öngörülerinden biri de, geni? bir plastik tabakanyn gülleyle kyvrylmasy gibi, uzay-zaman madde adacyklarynyn bulundu?u çevrede uzayyn e?riselle?mesi (veya kyvrylmasy) ilkesiydi. Einstein 1912'de, bu görü?ünü kanytlamak için bir deney yapmaya karar verdi.

Gökyüzünün ayny bölümündeki yyldyzlaryn Güne? gibi, az da olsa yer de?i?tirdi?ini ve yyldyzlaryn yaydy?y y?yklaryn, Güne?'in büyük hacmiyle e?riselle?mi? uzay-zamanyn dy? hattyny izledi?ini kanytlamak istiyordu. Bu yer de?i?tirme, Ay'yn Güne?'i kapatty?y Güne? tutulmasy syrasynda ölçülebilirdi. Yer de?i?tirmenin boyunu ölçtü, çok küçük bir açyyla gerçekle?iyordu. Einstein'yn deneyinin do?ru olup olmady?yny kontrol etmek isteyen bilim adamlary, Güne? tutulmasy syrasynda yyldyzlary gözlemlemeye koyuldular. Ancak, tüm çabalaryna ra?men kötü hava ko?ullary ve sava? nedeniyle bunu gerçekle?tiremediler. Aslynda bu durum Einstein için ?ans sayylabilir. Çünkü, 1915'te ilk hesaplamasynyn yanly? oldu?unu fark etti.

Yer de?i?tirme dü?ündü?ünden ve hesaplady?yndan iki kat fazla oranda gerçekle?iyordu. 1919'da, bilim adamlary, Brezilya'dan ve Afrika sahillerinden tam Güne? tutulmasyny izleme fyrsaty buldular. Ve, ileri sürdüklerinin tamamen do?ru oldu?unu gördüler.
O ve evrensel hatasy..Einstein'yn "Hayatymyn en büyük hatasy" ?eklinde tanymlady?y olaylar zincirinin kökeni 1917'ye, Görelilik Kuramy üzerine çaly?ty?y yyla uzanyyor. O dönemde, bilim insanlary evrenin sonsuz ve de?i?mez oldu?unu kabul etmi?lerdi. Einstein'y yylgynly?a dü?üren ise, yeni buldu?u denklemlerin hep hareketli bir evreni desteklemesiydi. Dolayysyyla, kendisini pek çok ö?rencinin yapty?y gibi davranmak zorunda hissetti ve evrenin sabitli?ini korumak için, denklemlerine "lambda faktörü"nü katty. Her ?eye ra?men, 1927'de ABD'li astronom Edwin Hubble, evrenin gerçekte geni?ledi?ini ilan etmi?ti.

Einstein bunun üzerine, ilk ba?taki özgün denklemine dönerse, evrenin geni?lemesini açyklayabilece?ini anlady. Ve bir daha kullanmamak üzere lambda faktörünü denkleminden çykartty. Ancak, çok geçmeden astronomlar lambda faktörü gibi unsurlaryn varly?yna; hatta, evrenin büyümesini hyzlandyrdy?yna ili?kin kanytlar buldular. Y?te, Einstein'yn en büyük yanylgysy, lambda faktörünün bir yanylgy oldu?unu dü?ünmesiydi.

Einstein aslynda E=mc2'ye inanmyyor muydu? Einstein, görelili?i kullanarak kütlenin (m), yüksek de?erdeki enerjiye (E) e?itli?ini kavrady; kesin de?ere y?yk hyzynyn karesi (c2) ile ula?ylyyordu. Bu uluslararasy sistem birimiyle (SI unit), 1017 çok yüksek bir de?eri kar?ylyyordu ve maddenin her kilogramda, nükleer santralin bir yylda üretti?ine e?it enerji yaymasy anlamyna geliyordu.

Akyllara durgunluk veren bu fikrin uygulamaya geçirilmesine Einstein bile inanmyyordu. Hatta 1905 yylynda yazdy?y, bulu?unun kökenini olu?turan tezin ba?ly?yny soru i?aretiyle atmy?ty: "Ynsan vücudunun ataleti, enerji doygunlu?una my ba?ly?" 1934'ün sonlarynda bile, denklemini "atomu ayry?tyrarak" enerji elde etmek için kullanma dü?üncesini gözden kaçyryyordu. Yanly? yolda oldu?u 4 yyl sonra kanytlandy. Alman bilim adamy Otto Hahn ve meslekta?lary uranyumun atomlaryny ayry?tyrdy.

Bu, nükleer güç ve silahlara do?ru atylan bir adymdy. Einstein, hatasyny anlayynca hemen harekete geçti. 1939'da ABD ba?kany Franklin Roosevelt'e bir mektup yazarak, Naziler'in nük-leer silahlary geli?tirebilece?i uyarysynda bulundu. Bu mektup, müttefiklerin ilk atom bombasyny yapmalarynda önemli rol oynady.

Einstein, komünistlikle ve ajanlykla da suçlandy.E=mc2 denkleminin fikir babasy olmasyna ra?men, hiçbir zaman Manhattan Projesi (ABD'nin gizli atom bombasy yapma plany) içinde yer almady. Amerikaly tarihçi Richard Schwartz'yn 1983 yylynda açyklady?y belgeler, Einstein'yn neden ajanlykla suçlandy?yny ortaya koyuyor. Öldü?ü yyl olan 1955'te FBI'yn hakkynda yürüttü?ü ara?tyrma dosyalary 1.500 sayfayy bulmu?tu. Bu dosyalaryn ço?unda, komünistlerle ba?lantylar kurmak ve Almanya'daki evini haberle?me merkezi olarak kullanmaktan suçlanyyordu.

Yddialaryn somut dayanaklary var myydy? 1930'lu yyllarda Einstein, emperyalizm kar?yty eylemler yapan ve ulusal ba-?ymsyzly?y savunan sol e?ilimli bir örgütün onursal ba?kanyydy. Ayny zamanda, komünist ajanlar Hilaire Noulans ile e?inin saklanmasyna yardymcy olmu?tu. Tüm bunlara ra?men, Sovyetler Birli?i'ni ele?tirdi?i pek çok kamuoyu açyklamasy yapty ve Yahudiler'e kar?y tavyrlaryndan dolayy onlar için çaly?mayy reddetti.

Ölüm y?ynyny ke?fetmi? miydi? FBI raporlarynda geçen en ilginç konulardan biri de, çok büyük güce sahip bir y?yn makinesi icat etti?i iddiasyydy. Yddia az da olsa gerçe?e dayanyyordu. Soru?turma, 1940'yn Aralyk ayynda yayylan dedikodularla ba?lady. Einstein'yn arkada?y Gustav Bucky'nin kom?usu, Einstein ve Bucky'nin Manhat-tan'daki geçici laboratuvarda "ölüm y?yny makinesi" üzerinde çaly?tyklaryny ileri sürmü?tü.

Yetkililer, laboratuvarda makineyle ilgili hiçbir ipucuna rastlayamadylar. Ancak laboratuvar yykylmy?ty, dolayysyyla bu durumdan ku?kulanmy?lardy. Gerçekten de Einstein, ölüm y?ynyny farkynda olmadan ke?fetmi?ti; ama, bu iddialardan çok önce. 1916 yylynda, atomdaki elektronlaryn, yüksek enerji seviyesine syçrady?ynda, enerjilerini tek frekansly y?yk atylymy ?eklinde serbest byrakarak bir araya toplandyklaryny gösterdi. Bu y?yn demeti incelendi?inde, baryndyrdy?y yo?un gücün bir metali bile kesebilece?i anla?yldy. Bu ara?tyrmasy, günümüzde kullanylan ölüm y?yny, laserin atasy kabul ediliyor.

Teori üretmesinin yanynda, syky bir kâ?ifti de. 1925'te bir gün, buzdolabyndan syzan ölümcül so?utucu gaz nedeniyle ya?amyny kaybeden bir ailenin haberini okudu. Endüstri kimyagerleri henüz güvenli so?utucu gazyny bulamamy?ty. Bunun üzerine Einstein, fizikçi arkada?y Leo Szilard'la bir ekip olu?turarak daha güvenli buzdolabyny tasarlamaya koyuldular. Sonuç dahiyaneydi: Sodyum ve potasyum kary?ymyny borulara pompalamak için elektromanyetik alany kullanan ve syvyya dönü?meden önce dondurucu kimyasal maddeyi syky?tyran bir tasarym.

Dondurucu madde buzdolabynyn içinde dolanyrken ysynyyor, tekrar gaz haline dönü?üyor ve buzdolaby içindeki sycakly?y alyyordu. Hiçbir mekanik parça gerektirmedi?inden, tehlikeli kimyasal madde, borular içinde güvenli bir ?ekilde dola?yyordu. Einstein ile Szilard bir ba?ka bulu?a daha imza attylar (musluk suyunun gücünü kullanarak günlük kullanym suyunu so?utan cihazy ekleyerek) ve bu so?utucunun patentini Electrolux'e sattylar. Ancak, buzdolaby ticari amaçla saty?a sunulmady. Kimyagerler daha sonra, güvenli so?utucu freonu (ozon tabakasyna zarar verdi?i ileri sürüldü) geli?tirdiler.

Einstein, Tanry ile kumar oynady ve kaybetti. Mimarlaryndan biri olmasyna kar?yn, atomalty parçacyklary yönlendiren kurallar biçiminde tanymlanan "kuvantum teorisi"ni hiçbir zaman tam olarak benimsemedi. Parçacyklaryn nasyl hareket etti?ine ili?kin bilginin her zaman belirsiz kalaca?yny ileri süren görü?ü reddetti. Onun yerine, kuvantum teorisinin döneme ait bir açyklama oldu?unu ve bir gün belirsizli?i ortadan kaldyrylacak yeni bir teorinin bulunaca?yna inandy. Bu konuda en önemli sözlerinden biri "Tanry'nyn evrenle kumar oynady?yna inanamam." oldu. Einstein'yn kuvantum teorisi ile ilgili görü?leri yyllarca sadece öngörü ?eklinde kaldy. Dahasy, kimse yanly?ly?yny ileri süremedi.

Ancak, 1964'te Yskoç fizikçi John Bell, onun "Tanry ve kumar" ifadesini test edebilecek matematik kuramyny buldu. Deney, Alain Aspect ve ekibi tarafyndan 1982'de Paris'te yapyldy. Ekip, özel optik araçlar içinde yol alan fotonlaryn özellikleri üstünde çaly?arak, Einstein'yn belirsizlik hakkynda söylediklerini ve dahasy, hiçbir ?eyin y?yktan daha hyzly yol alamayaca?y savynyn tersini kanytladylar. Fizikçiler, ileri sürü-len teorilerin hangisinin do?ru oldu?unu tarty?yyor.

Einstein ve kadynlar. Dahinin kadynlar üzerindeki manyetik etkisi tarty?ylmazdy. Bunun en açyk kanyty, iki evlili?i syrasynda ya?adyklary ili?kilerdi.

Mileva kendisinden hamile kaldyktan sonra onunla evlenmi?; ancak, kuzini Elsa'yla evlenebilmek için de ondan bo?anmy?ty. Ykinci evlili?i Elsa'nyn ölümüne kadar sürmü? olsa da, bu arada a?k ma-ceralary ya?amaktan geri kalmady. Birlikte oldu?u kadynlaryn kimlikleri ve ili?kilerin yo?unlu?u tarihçilerce tarty?yla dursun, Roger Highfield ve Paul Carter adly yazarlar önemli kanytlara ula?tylar. Onlara göre; sekreteri Betty Neumann, Avusturyaly güzel sary?yn Margarette Lebach ve iki zengin kadyn Elsa Mendel ile Estella Katzenellenbogen, beraber oldu?u kadynlar arasynda.

Beyniyle ilgili garip hikâye, hakkyndaki son bilinmeyen. Einstein öldükten sonra beyni çykaryldy ve halen ABD, Wichita'daki ya?ly doktorun evinde, bir kavanozda saklanyyor. Dr. Thomas Harvey, 1955 yylyndaki otopsi syrasynda, dehasyyla ilgili ipuçlary bulabilmek amacyyla Einstein'yn beynini çykarmy?ty. Beyniyle ilgili temel bilgiler çok da farkly de?il. Beyni, normal ko?ullarda 1,4 kg. olan insan beyninden yüzde 12 oranynda daha hafif. Beyninden alynan örnekleri inceleyen nörologlar, ilgi çekici özelliklere rast-ladylar. Örne?in, dü?ünce için gerekli sinirleri besleyen "gliyal hücre" sayysynyn fazla oldu?unu belirlediler. 1999 yylynda Kanada, McMaster Üniversitesi'nden uzmanlaryn yapty?y ara?tyrmalarda da, Sylvian fisürünün (yary?y) geli?mi? ve alt parietal lobunun normale göre yüzde 15 daha geni? oldu?u tespit edildi.

Uzmanlar, geli?mi? Sylvian fisürünün, beyindeki bilgi aly?veri?ini kolayla?tyrdy?yny; parietal lobun ise, matematikle ilgili yetene?i ve uzay-mekân ba?lantysy kurma yetisini artyrdy?yny belirtiyorlar.